Τα ανέκδοτα του Εμπειρίκου

Επιμέλεια Γιώργης Γιατρομανωλάκης

Εκδόσεις Αγρα, 2018

σελ. 328, τιμή 18 ευρώ

Στη δεκαετία 1936-1946 ο Ανδρέας Εμπειρίκος συντάσσει μια συλλογή από 33 πεζά κείμενα, την οποία, αρχικά τουλάχιστον, σκόπευε να ονομάσει Οι κύκλοι του Ζωδιακού. Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, το 1960, ο ποιητής αποφασίζει να δημοσιεύσει μόνο είκοσι τέσσερα από τα τριάντα τρία κείμενα της συλλογής, υπό τον τίτλο Γραπτά ή Προσωπική μυθολογία (εκδ. «Δίφρος»). Σήμερα, εβδομήντα δύο χρόνια μετά την ολοκλήρωση της συλλογής, δημοσιεύονται τα υπολειπόμενα εννέα κείμενα στεγασμένα κάτω από τον αρχικό τίτλο τους. Iδού τα κείμενα με τη χρονολογία της συνθέσεώς τους: 1. «Τα τεκταινόμενα» (21.2.1940). 2. «Η έξοδος» (17.3.1940). 3. «Οι ορίζοντες ή Η φαινομενολογία του έρωτος» (1941). 4. «Απανταχού της γης», δύο μικρά αφηγηματικά κείμενα (21.2.1941). 5. «Our Dominions beyond the Seas ή Η βίωσις των στίχων» (1942). 6. «Ανατολή» (1943/1944). 7. «Μήτρος Τραγανάς» (16.2.1946). 8. «Der Sonderführer Nikolaus Schultz» (20.2.1946) και 9. «Τζιάκομο Καζανόβα, ιππότης του έρωτος και του Seingalt» (τέλη Φεβρουαρίου 1946). Εξι από αυτά έχουν προδημοσιευθεί κατά καιρούς, ολόκληρα ή αποσπασματικά. Τα υπ’ αριθμόν 6, 7 και 8 δημοσιεύονται για πρώτη φορά.

Μελετώντας σήμερα τα εννέα κείμενα του Ζωδιακού αντιλαμβανόμαστε τους λόγους για τους οποίους ο Εμπειρίκος απέφυγε να τα δημοσιεύσει –λόγοι προσωπικοί/οικογενειακοί και κοινωνικοπολιτικοί. Κάποια κείμενα του Ζωδιακού αναφέρονται ονομαστικά στην πρώτη σύζυγο του Εμπειρίκου, την ποιήτρια Μάτση Χατζηλαζάρου. Σε μερικά μάλιστα πρωταγωνιστεί και η ίδια. Ενδεχομένως η δημοσίευσή τους θα διατάραζε την οικογενειακή γαλήνη… Ο δεύτερος (σοβαρότερος) λόγος για τον οποίο ο Εμπειρίκος απέφυγε την έκδοση αυτών των κειμένων ήταν η τολμηρή, η ολωσδιόλου ανειμένη γλώσσα πολλών από αυτά. Κάτι που δύσκολα θα γινόταν αποδεκτό το 1960. Ο ίδιος, άλλωστε, είχε δηλώσει ότι θα προτιμούσε να μείνει αδημοσίευτο το έργο του παρά να λογοκριθεί ή να μετριαστεί η ελευθεροστομία του.

Χαρακτηριστικό, λοιπόν, πολλών κειμένων του Ζωδιακού είναι το ιστορικό και πολιτικό, ή, καλύτερα, το εθνικό και πατριωτικό περιεχόμενό τους. Πολλά από αυτά περιγράφουν την εξάπλωση και τα εγκλήματα του εθνικοσοσιαλισμού, αλλά και του μπολσεβικισμού. Τα «Τεκταινόμενα», ένα κείμενο αφιερωμένο στον αξιωματικό Μιχαήλ Ακύλα, εκτελεσμένο μαζί με άλλους πατριώτες στην Καισαριανή, υπάρχει σαφής υποτιμητική αναφορά στους μπολσεβίκους. Είναι γνωστό ότι τον Αύγουστο του 1939 η Σοβιετική Ενωση συνήψε με το Γ΄ Ράιχ το διαβόητο σύμφωνο μη επίθεσης, το γνωστό «Σύμφωνο Ρίμπεντροπ – Μολότοφ». Μετά την είσοδο της Ρωσίας στον πόλεμο αλλάζει και η στάση του Εμπειρίκου.

Θεματικά και ειδολογικά τα εννέα κείμενα μπορούν, χοντρικά, θα έλεγα, να χωριστούν σε τέσσερις ομάδες. 1. «Τα τεκταινόμενα», «Η έξοδος», «Οι ορίζοντες ή Η φαινομενολογία του έρωτος» και η «Ανατολή» αποτελούν διακηρύξεις ερωτικής αλλά και πολιτικής τάξεως. Αλλωστε στην «Εξοδο», στους «Ορίζοντες και, κυρίως, στην «Ανατολή» φαίνεται να προοικονομείται ο Μεγάλος Ανατολικός. 2. Τα δύο μικρά κείμενα «Απανταχού της γης» αποτελούν τα πρώτα μέρη μιας ανολοκλήρωτης σειράς με ήρωες που ονοματίζονται από συγκεκριμένους τόπους και χαρακτηρίζονται από ακραίο ερωτισμό. 3. Το κείμενο «Our Dominions beyond the Seas ή Η βίωσις των στίχων» είναι μοναδικό στο είδος του: ο Εμπειρίκος, ακολουθώντας την υπερρεαλιστική προτροπή ότι ο ίδιος ο ποιητής οφείλει να ερμηνεύει το έργο του, αναλύει, στίχο προς στίχον, τρία μικρά ποιήματα που έχουν ως τίτλο τρεις ημέρες του Ιανουαρίου 1942. Συνείρονται ιδιοφυώς γεγονότα προσωπικά, ιστορικά και πολιτικά. 4. Τα τρία τελευταία κείμενα «Μήτρος Τραγανάς», «Der Sonderführer Nikolaus Schultz» και «Τζιάκομο Καζανόβα» συνιστούν τρεις αυτοτελείς ιστορίες, ανάλογες με τις αφηγήσεις των Γραπτών. Και στα τρία κείμενα εμφανίζεται ο συγγραφέας αυτοπροσώπως με πρωταγωνιστικό ρόλο! Εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι, πιστεύω, το αφήγημα «Nikolaus Schultz». Ο αναγνώστης θα αντιληφθεί τον λόγο.

Ενα επιπλέον χαρακτηριστικό στοιχείο των κειμένων του Ζωδιακού είναι ότι τόσο τα πρόσωπα όσο και τα συμβάντα είναι πραγματικά, όχι πλασματικά: ο Ιβάν (ο Ν. Κάλας), η Μάτση, ο Χέρμαν Γκαίριγκ, ο Θεόφιλος, ο Βreton, ο Dali, ο Henry Miller, η Νush Eluard, η Jacqueline Breton, η Gala Dali, ο Μήτρος Τραγανάς, ο Cazanova, ενδεχομένως και ο Nikolaus Schulz είναι πρόσωπα πραγματικά. Αυτή την επαφή του Εμπειρίκου με την τρέχουσα ιστορία δείχνουν επίσης και ορισμένες ημερολογιακές καταγραφές της εποχής αυτής.

Ενα σημείωμα, όπως το παρόν, δεν μπορεί να προβάλει όλες τις ενδιαφέρουσες ιστορικές πληροφορίες, τις σκέψεις, τα ερωτικά δρώμενα και τα πρόσωπα που υπάρχουν στο παρουσιαζόμενο βιβλίο. Αξίζει, πάντως, να αναφερθούμε, έστω και διά βραχέων, στον Ν. Κάλας, εξέχον πρόσωπο του Ζωδιακού.

Πολλά έχουν γραφεί για τις ιδιότυπες, θα τις χαρακτήριζα, σχέσεις Εμπειρίκου (1901-1975) – Κάλας (1907-1988). Να σημειωθεί ότι ο ίδιος ο Κάλας ομολογεί ότι ήταν ο επιστήθιος φίλος του, ο Εμπειρίκος, που τον μύησε στον υπερρεαλισμό. Από την άλλη, ο Εμπειρίκος, γενναιόδωρος όπως ήταν, έχει αφιερώσει κάποια ποιήματά του στον πολυώνυμο συγγραφέα… Το 1938 ο Κάλας εγκαταλείπει την Ελλάδα, μένει για λίγο στο Παρίσι και στη Λισαβόνα και, τελικά, το 1940, εγκαθίσταται στη Νέα Υόρκη. Σε μια επιστολή του σταλμένη στον Εμπειρίκο από το Παρίσι (28.4.1938) ο Κάλας παραδέχεται ότι ο «πολυαγαπημένος» φίλος του καλά κάνει να είναι θυμωμένος μαζί του. Εφυγε χωρίς να τον αποχαιρετήσει… Ο Εμπειρίκος δεν απαντά. Ο Κάλας στέλνει μια νέα επιστολή, παραμονή Πρωτοχρονιάς του 1939. Η ατμόσφαιρα έχει αλλάξει. Του γράφει: «Αγαπητέ μου Ανδρέα, δεν σου έγραψα […] και ούτε μου έγραψες κι εσύ». Ο Εμπειρίκος θα «απαντήσει» στον φίλο του με το δημοσιευόμενο σήμερα κείμενό του «Τα τεκταινόμενα» (21.2.1940), που προφανώς ουδέποτε διάβασε ο Κάλας. Οταν ο Κάλας, ευρισκόμενος στην Αθήνα, πληροφορείται ότι ο παλαιός φίλος του είναι στο νοσοκομείο, αρνείται να τον επισκεφθεί επειδή, όπως πιστεύει, είναι θυμωμένος μαζί του. Ωστόσο σε (αδημοσίευτη) συνέντευξή του (1981) προς τον γράφοντα ο Κάλας επιμένει να ψέγει πολιτικά τον παλαιό φίλο του. Ο Εμπειρίκος, πάντως, στις εκλογές του 1974 ψηφίζει, κατά δήλωσή του, την τότε ΕΔΑ. Αν αυτό λέει κάτι… Ενδεχομένως μια μέρα κάποιος νέος ερευνητής θα συντάξει τη βιογραφία του Εμπειρίκου. «Τα τεκταινόμενα» θα τον βοηθήσουν να εξηγήσει, τουλάχιστον ως έναν βαθμό, τις σχέσεις Εμπειρίκου – Κάλας. Οσο για την πολιτική και πατριωτική θέση του Εμπειρίκου, πολλά θα αποκαλύψει το αδημοσίευτο, για την ώρα, «Χρονικό της ομηρίας», όπου ο ποιητής αφηγείται τη σύλληψή του από τη διαβόητη ΟΠΛΑ και τη μαρτυρική πορεία ως τα Κρώρα τον Δεκέμβρη του 1944.

Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.