Το Κόσσοβο εξακολουθεί να έχει ένα από τα πιο ιδιότυπα καθεστώτα ως προς τους όρους ένταξης στο διεθνή κοινότητα. Είναι ένα κράτος που έχει διακηρύξει την ανεξαρτησία του, αυτή έχει αναγνωριστεί από 113 χώρες-μέλη του ΟΗΕ, όμως δεν αποτελεί ισότιμο μέλος του ΟΗΕ ούτε μπορεί να ξεκινήσει ενταξιακή διαπραγμάτευση με την ΕΕ.
Την ίδια ώρα εξακολουθεί να έχει στο έδαφος του μια σημαντική διεθνή δύναμη, την KFOR, που αποτελεί και την εγγύηση της ασφάλειάς του.
Επιπλέον, οι κάτοικοί του εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα οποτεδήποτε ζητήσουν βίζα για να πάνε στο εξωτερικό, καθώς με την εξαίρεση των βαλκανικών χωρών, οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες δύσκολα χορηγούν βίζα.
Οι ανεπίλυτες διαφορές με τη Σερβία
Η αιτία των προβλημάτων βρίσκεται στις ανεπίλυτες ακόμη διαφορές με τη Σερβία. Υπενθυμίζουμε ότι το Κόσσοβο δεν ήταν ομόσπονδη δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας, αλλά αυτόνομη περιοχή της Σερβίας. Για τη Σερβία, ακόμη και μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας, το Κόσσοβο αποτελούσε τμήμα της ευρύτερης σερβικής επικράτειας.
Ας μην ξεχνάμε ότι στη μνήμη και τη συνείδηση των περισσότερων Σέρβων, η ανεξαρτησία του Κοσσόβου εξακολουθεί να φαντάζει ως μια αναδρομική δικαίωση των νατοϊκών βομβαρδισμών στο έδαφός του το 1999.
Όλα αυτά συγκεφαλαιώνονται στην τύχη των σερβικών πληθυσμών στο Κόσσοβο και το ζήτημα των συνόρων.
Η σερβική πολιτική ηγεσία έχει δηλώσει σε όλους τους τόνους ότι δεν πρόκειται να ανεχτεί κινήσεις που θα σημαίνουν αρνητικές διακρίσεις ή ακόμη και ξεριζωμό για την σερβική μειονότητα του Κοσσόβου.
Το φάντασμα του εδαφικού διαχωρισμού
Σε αυτό το πλαίσιο, συχνά επανέρχονται οι προτάσεις για διαχωρισμό του Κοσσόβου σε αλβανική και σερβική ζώνη, με τη δεύτερη να προσαρτάται στη Σερβία. Μάλιστα, ορισμένοι πολιτικοί έχουν προτείνει σε αντάλλαγμα η Σερβία να παραχωρήσει στο Κόσσοβο την περιοχή του Πρέσεβο, που έχει κατεξοχήν αλβανικό πληθυσμό.
Ωστόσο, μπορεί τα σχέδια για αλλαγή συνόρων και εδαφικό διαχωρισμό να φαντάζουν ως μια λύση που δεν θα διαιωνίσει το πρόβλημα, εντούτοις προσκρούουν στην κάθετη άρνηση της διεθνούς κοινότητας που θεωρεί ότι τυχόν επιλογή μιας τέτοιας λύσης μπορεί να οδηγήσει σε μια αλυσίδα ανάλογων διεκδικήσεων για αλλαγή συνόρων που θα μπορούσε να αποσταθεροποιήσει συνολικά τα Βαλκάνια.
Απέναντι σε αυτό διαμορφώθηκε και στο πλαίσιο των διαπραγματεύσεων ανάμεσα σε Κόσσοβο και Σερβία υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης η ιδέα της διατήρησης μιας σχετικής αυτονομίας των Σέρβων του Κοσσόβου.
Η πρόταση για την Ένωση Σερβικών Δήμων
Η μορφή που προτάθηκε είναι η διαμόρφωση μιας Ένωσης Σερβικών Δήμων, που θα μπορούσε να έχει αρμοδιότητες στην περιοχή, να έχει και δικά της όργανα και ένα σχετικό βαθμό αυτονομίας.
Η πρόταση αυτή συμπεριλήφθηκε στη «Συμφωνία των Βρυξελλών» του 2013, που ορίζει το πλαίσιο της διαπραγμάτευσης ανάμεσα στο Κόσσοβο και τη Σερβία, ενώ ύστερα από δύο χρόνια διαπραγματεύσεων, Κόσσοβο και Σερβία συμφώνησαν σε ένα γενικό περίγραμμα για το πώς θα μπορούσε να λειτουργεί αυτή η Ένωση.
Στη συνέχεια αποφασίστηκε ότι το θεσμικό πλαίσιο της Ένωσης θα είχε οριστικοποιηθεί και θα κοινοποιηθεί στα ενδιαφερόμενα μέρη από τις αρχές του Κοσσόβου μέχρι τις 4 Αυγούστου του 2018.
Ο φόβος για μια Republika Srpska
Ωστόσο ακόμη και στη λύση μιας περίπου αυτονομίας, υπάρχουν σοβαρές αντιδράσεις και επιφυλάξεις. Ο λόγος βρίσκεται στο προηγούμενο της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Η πάλαι ποτέ ομόσπονδη δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας, διεκδίκησε την ανεξαρτησία της και αποτέλεσε το επίκεντρο του γιουγκοσλαβικού εμφυλίου.
Στο πλαίσιο της συμφωνίας του Ντέιτον το 1995, η Βοσνία Ερζεγοβίνη αποτελείται από δύο συστατικές οντότητες: την Ομοσπονδία της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης (που διαμορφώθηκε με τη συμφωνία της Ουάσιγκτον το 1994 ανάμεσα στην «Δημοκρατία της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης» και την «Κροατική Δημοκρατία της Ερζεγοβίνης Βοσνίας») και την Republika Srpska, που ήταν η πολιτική εκπροσώπηση των σερβικών περιοχών.
Η διαμόρφωση ενός κράτους, με δύο ισότιμες κρατικές οντότητες στο εσωτερικό του, στα μάτια αρκετών στην τέως Γιουγκοσλαβία συγκεφαλαιώνει το γεγονός ότι οι τότε λύσεις παρέτειναν τους διαχωρισμούς και ενέχουν τον κίνδυνο νέων συγκρούσεων.
Ο φόβος αρκετών εκπροσώπων της αλβανικής πλευράς είναι τελικά η Ένωση των Σερβικών Δήμων να λειτουργήσει κατά τρόπο ανάλογο με την Republika Srpska, διαμορφώνοντας μια κατάσταση αδυναμίας διακυβέρνησης και διαρκών συγκρούσεων κατά τρόπο ανάλογο με τη Βοσνία.
Η άρνηση της αλλαγής συνόρων ή της ανταλλαγής περιοχών σε συνδυασμό με τις επιφυλάξεις ότι λύσεις αυτονομίας μπορεί να οδηγήσουν σε παραλυτικές καταστάσεις, κάνει τη διαπραγμάτευση ιδιαίτερα δύσκολη.
Εσωτερικές πολιτικές συγκρούσεις
Όλα αυτά επικαθορίζονται και από τις εσωτερικές πολιτικές παραμέτρους και στις δύο πλευρές.
Στη μεν Σερβία είναι σαφές ότι η κυβέρνηση και ειδικά ο πρόεδρος Βούσιτς, θέλουν με κάθε τρόπο να δείξουν ότι κατάφεραν να πάρουν μια συμφωνία που έχει κέρδος για τη Σερβία, ιδίως από τη στιγμή που για τον σερβικό εθνικισμό το θέμα του Κοσσόβου είχε ιστορικά μεγάλη φόρτιση, ενώ υπάρχουν και οι νωπές μνήμες του 1999.
Στο δε Κόσσοβο ο κυβερνητικός συνασπισμός υπό τον Ραμούς Χαραντινάι αλλά και ο πρόεδρος Χασίμ Θάτσι επιδιώκουν να υπάρξει μια λύση έτσι ώστε να μπορέσουν να προχωρήσει σε κινήσεις όπως το αίτημα ένταξης του Κοσσόβου στην ΕΕ. Όμως, έχουν να αντιμετωπίσουν την αντιπολίτευση κυρίως του κόμματος Vetëvendosje (Αυτοδιάθεση) που συνδυάζει την από τα αριστερά κριτική προς την οικονομική και κοινωνική πολιτική με τη σκληρή εθνικιστική γραμμή ενάντια σε τυχόν παραχωρήσεις προς του Σέρβους.
Η κλιμάκωση της έντασης
Όλα αυτά ξαναβγήκαν στο προσκήνιο τις τελευταίες μέρες. Αιτία η αναμονή της ανακοίνωσης του πορίσματος για το καθεστώς της Ένωσης Σερβικών Δήμων.
Αρχικά είχαμε δηλώσεις κυρίως προερχόμενες από τη σερβική πλευρά που υποστήριξαν ότι υπάρχουν σχεδιασμοί για κάποιου είδους στημένο «επεισόδιο» στο Βόρειο Κόσσοβο που θα άνοιγε το δρόμο για ένα σενάριο εδαφικού διαχωρισμού του Κοσσόβου.
Ξεχώριζε η δήλωση του Ηγούμενου της Μονής Βισόκι Ντέτσανι που προειδοποιούσε για «αμοιβαία σκηνοθετημένο επεισόδιο [mutually staged incident] στο Βόρειο Κόσσοβο» που θα προκαλούσε αντιδράσεις και από τις δύο πλευρές και θα βύθιζε το Κόσσοβο σε ένα σενάριο διαμοιρασμού, καλώντας ταυτόχρονα το NATO και την KFOR να παρέμβουν.
Ο Ηγούμενος Σάββα Γιάνιτς κάλεσε τους διεθνείς οργανισμούς να μην αφήσουν «ανεύθυνα άτομα και ομάδες να προκαλέσουν βία». Η άμεση αντίδραση του προέδρου της Σερβίας ήταν να μιλήσει για «κουτσομπολιά για χωρίς νόημα», αν και η φημολογία εντάθηκε.
Έπειτα είχαμε τις δηλώσεις του προέδρου του Κοσσόβου Χασίμ Θάτσι ο οποίος υποστήριξε ότι πρέπει να καταγραφεί, προσδιοριστεί και διορθωθεί η συνοριακή γραμμή με τη Σερβία, αρνούμενος βέβαια ότι αυτό σημαίνει διαμοιρασμό εδαφών. Ταυτόχρονα, τόνισε ότι «το αίτημα των κατοίκων της κοιλάδας του Πρέσεβο να ενταχθούν στο Κόσσοβο είναι λογικό και αποδεκτό από εμάς».
Οι δηλώσεις αυτές προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις από την αντιπολίτευση που τον κατηγόρησε ότι είναι έτοιμος να δεχτεί συμφωνία για διαχωρισμό και ανταλλαγή εδαφών.
Από τη μεριά του, ο Σέρβος πρόεδρος Αλεξάνταρ Βούτσιτς με επιστολή του στις 3 Αυγούστου προς τους Σέρβους του Κοσσόβου υποστήριξε ότι «επιβεβαιώνονται όλοι οι φόβοι του» ότι η Πρίστινα δεν πρόκειται να κάνει τίποτα για να προχωρήσει η Ένωση Σερβικών Δήμων, διαβεβαίωσε ότι η Σερβία θα «προστατεύσει» τους Σέρβους του Κοσσόβου και δεν θα επιτρέψει να υπάρξει «οργανωμένη βία εναντίον τους». Ωστόσο, κάλεσε τους Σέρβους του Κοσσόβου να παραμείνουν ψύχραιμοι και να μη δώσουν καμιά αφορμή για ενέργειες εναντίον τους.
Ο Βούτσιτς το Σάββατο 4 Αυγούστου προήδρευσε συνεδρίασης του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας και στη συνέχεια συνάντησε τον Πατριάρχη Ειρηναίο. Στις δηλώσεις του μετά τη συνάντηση με τον ορθόδοξο Πατριάρχη υποστήριξε ότι η Σερβία θα κάνει ό,τι χρειάζεται για να διατηρήσει την ειρήνη και τη σταθερότητα αλλά και ότι δεν επιτρέψουν ποτέ ξανά μια «Επιχείρηση Καταιγίδα», παραπέμποντας στην επίθεση του κροατικού στρατού το 1995 που οδήγησε τελικά στην εκδίωξη 200.000 Σέρβων της Κράινα.
Παράλληλα υπήρξε ανησυχία ότι υπάρχουν κινήσεις από τη μεριά των αρχών του Κοσσόβου να καταλάβουν το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο στο Γκαζίβοντε, στο Βόρειο Κόσσοβο, που είναι υπό σερβικό έλεγχο, όπως και άλλες εγκαταστάσεις με τη βοήθεια της KFOR.
Από τη μεριά της η KFOR επέμεινε ότι κινείται στα όρια των αρμοδιοτήτων της όπως ορίζονται στο ψήφισμα 1244 του Συμβουλίου Ασφαλείας και ότι δεν υπήρξε αποκλεισμός του φράγματος Γκαζίβοντε ούτε προσπάθεια να πάρουν τον έλεγχο και ότι απλώς εξασφαλίζουν την ειρήνη στην περιοχή.
Από τη μεριά τους, τρεις Ορθόδοξοι Ιεράρχες, ο Μαυροβουνίου Αμφιλόχιος, ο Νίκσιτς καί Βουδίμλιε Ιωαννίκιος και ο Ράσκας καί Πριζρένης Θεοδόσιος κάλεσαν τους πιστούς να προσευχηθούν για το Κόσσοβο και τη σωτηρία του. Σημειώνουμε εδώ ότι συχνά η Σερβική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει κινηθεί σε πιο υψηλούς τόνους από την σερβική κυβέρνηση και ορισμένοι συντηρητικοί ιεράρχες είναι από τους βασικούς επικριτές του Σέρβου προέδρου.
Την ίδια στιγμή, ενδεικτική των αλυσιδωτών αντιδράσεων που μπορεί να φέρει η όποια λύση είναι ότι ο πρόεδρος της Republika Srpska Μίλοραντ Ντόντικ δήλωσε ότι εάν αναγνωριστεί το Κόσσοβο ως μέλος του ΟΗΕ, τότε θα ζητήσει το ίδιο και για την Republika Srpska.
Ισορροπία σε τεντωμένο σκοινί
Όλα δείχνουν ότι πέραν των δημόσιων δηλώσεων είναι σε εξέλιξη κάποιου είδους επιτάχυνση των διαπραγματεύσεων και προσπάθεια να διερευνηθεί η δυνατότητα κάποιας συμφωνίας.
Όμως, και στις δύο πλευρές των συνόρων η ισορροπία είναι λεπτή. Η προσπάθεια που γίνεται για κάποια λύση ή συμβιβασμό, έχει να αντιμετωπίσει τόσο τα προβλήματα άμεσης και μεσοπρόθεσμης εφαρμογής και των δύο παραλλαγών λύσεων (είτε της σχετικής αυτονομίας των Σέρβων του Κοσσόβου, είτε του εδαφικού διαχωρισμού) όσο και το γεγονός ότι υπάρχουν δυνάμεις και στις δύο πλευρές έτοιμες να μιλήσουν για «προδοσία».
Την ίδια στιγμή 19 χρόνια μετά από το τέλος της επέμβασης στην πρώην Γιουγκοσλαβία είναι φανερό ότι εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμη εκρηκτικά υλικά, ανοιχτά ζητήματα και πιθανές αφορμές για νέες αναζωπυρώσεις συγκρούσεων, με απρόβλεπτες συνέπειες.
Ας μην ξεχνάμε ότι το θέμα της ολοκλήρωσης της ανεξαρτησίας του Κοσσόβου ανοίγει το δρόμο και για το ερώτημα της αναβάθμισης των σχέσεων Αλβανίας και Κοσσόβου, με δυνάμεις και στις δύο χώρες να υποστηρίζουν ότι η αλβανική εθνική ολοκλήρωση περνά μέσα από την προοπτική ένωσης των δύο χωρών, εξέλιξη που θα διαμορφώσει νέο χάρτη στα Βαλκάνια.
Την ίδια στιγμή, με τα ζητήματα των μειονοτήτων να είναι ενεργά σε διάφορα σημεία των Βαλκανίων, οποιαδήποτε κίνηση προς την κατεύθυνση της «διόρθωσης» των συνόρων επίσης μπορεί να είναι θρυαλλίδα εξελίξεων.
Ούτε, βέβαια, είναι άσχετες αυτές οι εξελίξεις από το συνολικότερο ζήτημα των γεωπολιτικών συσχετισμών σε σχέση με τα Βαλκάνια και ειδικά τα Δυτικά Βαλκάνια.
Η συμφωνία Ελλάδας και πΓΔΜ και η διαφαινόμενη προοπτικής ένταξης της «Βόρειας Μακεδονίας» στο ΝΑΤΟ, τροποποιεί το συσχετισμό δύναμης υπέρ των ΗΠΑ και των ατλαντικών δυνάμεων, την ώρα που η Ρωσία θα κάνει ό,τι μπορεί για να μην διαμορφωθεί σε βάρος της συσχετισμός.
Αυτό καθιστά επίδικη τη Σερβία, τη μόνη δύναμη (πέραν της Βοσνίας και του ειδικού καθεστώτος της) χωρίς άμεση προοπτική σύνδεσης με το ΝΑΤΟ και σχετικά καλές σχέσεις με τη Ρωσία.
Η ιστορία των Βαλκανίων έχει δείξει ότι ο συνδυασμός ανάμεσα στον ανταγωνισμό ως προς την επιρροή και τις τοπικές συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις, μπορεί να αποβεί εκρηκτικός και αποσταθεροποιητικός όχι μόνο για τα Βαλκάνια αλλά και ευρύτερα. Μένει να δούμε εάν ξαναμπαίνουμε σε μια περίοδο όπου τα Βαλκάνια δικαιώσουν τη φήμη τους ως πυριτιδαποθήκης.
