Ο Πούτιν, ο Κύριλλος και η επιχείρηση «τρίτη Ρώμη»

Τον περασμένο Φεβρουάριο, ο Αρχιμανδρίτης Κω Χρυσόστομος Πίτσης εξελέγη παμψηφεί νέος Μητροπολίτης Σύμης, Τήλου και Καστελλορίζου με απόφαση της Ιεράς Συνόδου του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος Β’ (πλέον) ήταν προσωπική επιλογή του Οικουμενικού Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίου και διαδέχθηκε τον μακαριστό Χρυσόστομο που εκοιμήθη τον περασμένο Ιανουάριο έπειτα από πολλούς μήνες ασθένειας.

Η υπόθεση αυτή ίσως να μην είχε καμία σημασία αν δεν υπήρχε όπισθεν αυτής βαθύ παρασκήνιο που συνδέεται με τις απόπειρες εκ μέρους του Πατριαρχείου Μόσχας «να βάλει πόδι» στη συγκεκριμένη μητρόπολη (η οποία, όπως και οι υπόλοιπες της Δωδεκανήσου, υπάγεται απευθείας στο Οικουμενικό Πατριαρχείο), με έμφαση στο πιο απομακρυσμένο, αλλά και γεωπολιτικά πιο ενδιαφέρον σημείο της, το ακριτικό νησιωτικό σύμπλεγμα του Καστελλόριζου. Λέγεται δε ότι κορυφαίο στέλεχος της Ιεραρχίας, διακείμενο φιλικά προς τη ρωσική πλευρά και με σκληρές δεξιές θέσεις, μετέβη στην περιοχή με σκάφος ώστε να επηρεάσει υπέρ μιας τέτοιας εξέλιξης, χωρίς όμως επιτυχία.

Οι μύστες της «γεωπολιτικής των Εκκλησιών» γνωρίζουν πολύ καλά ότι τα τελευταία χρόνια διεξάγεται στον ελλαδικό χώρο ένα πολύπλοκο και βαθύ παίγνιο ισχύος. Η σύγκρουση του Οικουμενικού Πατριαρχείου με το Πατριαρχείο Μόσχας για την πρωτοκαθεδρία στην παγκόσμια Ορθοδοξία εκτυλίσσεται σε μεγάλο βαθμό γύρω από τον έλεγχο και την επιρροή επί της Εκκλησίας της Ελλάδος και έχει λάβει ευρείες διαστάσεις –χωρίς φυσικά να αποτελεί τον αποκλειστικό χώρο της αντιπαράθεσής τους. Δεν πρέπει δε να υποτιμάται η ιστορική σημασία που είχε, και έχει, για τους Ρώσους η ιδέα της «τρίτης Ρώμης», ότι δηλαδή η Ρωσία ήταν η αυτοκρατορία που διαδέχτηκε τη βυζαντινή, όχι μόνο πολιτικά αλλά και ως «ψυχή» της Ορθοδοξίας.

Η συμφωνία των Πρεσπών για το Μακεδονικό φαίνεται ότι συνιστά μόνο ένα από τα επεισόδια μιας διαμάχης με συνεχείς ανατροπές και αιφνιδιαστικές αλλαγές. Η διαφαινόμενη απόπειρα της Μόσχας να εγερθούν εμπόδια σε μια ομαλή επίλυση του ζητήματος της ονομασίας της πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας (πΓΔΜ) και η συνδεόμενη με αυτή απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης, πριν από λίγες εβδομάδες, για την απέλαση δύο χαμηλόβαθμων διπλωματών από την πρεσβεία της Ρωσίας στην Αθήνα και για την απαγόρευση εισόδου σε άλλους δύο υποκρύπτουν παράλληλα μια ευρεία εκστρατεία της «Αρκούδας» να αλώσει την Εκκλησία της Ελλάδος και, μελλοντικά, να διαρρήξει τους δεσμούς της με το Φανάρι. Γνώστες του παρασκηνίου επιμένουν ότι η Μόσχα εκμεταλλεύεται αυτούς τους –άλλοτε φανερούς και άλλοτε υπόγειους –δεσμούς με έλληνες μητροπολίτες για τη διαμόρφωση ενός μετώπου κατά της λύσεως. Η αντίθεση της Μόσχας στην ένταξη της πΓΔΜ στο ΝΑΤΟ προωθείται, ως φαίνεται, και μέσω «υβριδικών τακτικών».

Το σχέδιο αυτό εντάσσεται στο ευρύτερο σκεπτικό του Πατριαρχείου Μόσχας και κατ’ επέκταση του Κρεμλίνου να αναδειχθεί σε ηγέτη του ορθόδοξου εκκλησιαστικού κόσμου –μια επικράτηση με προφανείς γεωπολιτικές επιπτώσεις καθώς εμπλέκει και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο αμερικανός πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ μπορεί να μην αντιλαμβάνεται αυτές τις επιπτώσεις στο πλαίσιο αυτού που ο ίδιος πιστεύει ή επιθυμεί για το μέλλον των αμερικανορωσικών σχέσεων, αλλά αυτό σίγουρα δεν συμβαίνει με τον… ανταγωνιστή του Βλαντίμιρ Πούτιν, ο οποίος έχει εντάξει την εκκλησιαστική διπλωματία και την επικράτηση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στο γεωπολιτικό του οπλοστάσιο.

Η επίδραση που θα είχε μια τέτοια μεταβολή όμως δεν περνά απαρατήρητη και δεν υποτιμάται από το παραδοσιακό αμερικανικό «βαθύ κράτος». Αυτή η συνειδητοποίηση είναι που τροφοδοτεί την κινητικότητα του αμερικανού πρεσβευτή Τζέφρι Πάιατ στη Βόρεια Ελλάδα και η οποία τον οδήγησε μέχρι το Αγιον Ορος και τη Μονή Βατοπαιδίου. Αλλωστε, ο κ. Πάιατ ήλθε στην Ελλάδα από την Ουκρανία, μια χώρα στην οποία εκτυλίσσεται άλλη μια κρισιμότατη μάχη μεταξύ του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του Πατριαρχείου Μόσχας για την πρωτοκαθεδρία στον διεθνή ορθόδοξο κόσμο.

Η χαρτογράφηση των κινήσεων της Ρωσίας και του Πατριαρχείου Μόσχας με σκοπό τη διεύρυνση της επιρροής τους στην ελλαδική Εκκλησία δεν είναι εύκολη. Είναι σχέδιο που βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη τουλάχιστον επί δεκαετία, ίσως και παραπάνω, με έμφαση φυσικά στη Βόρεια Ελλάδα, αλλά όχι μόνο σε αυτήν.

Το «ρωσικό χέρι» μπορεί να είναι εμφανέστερο στο Αγιον Ορος (με επίκεντρο την Ιερά Μονή Αγίου Παντελεήμονος), αλλά σε καμία περίπτωση δεν περιορίζεται εκεί. Είναι δε ξεκάθαρο τι επιδιώκεται από το Πατριαρχείο Μόσχας στη Βόρεια και Ανατολική Ελλάδα, όπου εντοπίζονται κατά κύριο λόγο οι Μητροπόλεις των Νέων Χωρών (σε Μακεδονία, Θράκη, Ανατολικό Αιγαίο και τμήμα της Ηπείρου, συνολικά 36 τον αριθμό). Αυτές υπάγονται πνευματικά στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, αλλά διοικητικά στην Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδος έπειτα από την Πατριαρχική και Συνοδική Πράξη της 4ης Σεπτεμβρίου 1928. Στο Οικουμενικό Πατριαρχείο υπάγονται, όπως προαναφέρθηκε, τόσο οι Μητροπόλεις των Δωδεκανήσων όσο και η ημιαυτόνομη Εκκλησία της Κρήτης. Η τροφοδότηση μιας διαμάχης μεταξύ αυτών των Μητροπόλεων και της Εκκλησίας της Ελλάδος θα οδηγούσε σε σύγκρουση αυτής με το Φανάρι και θα είχε καταστροφικές επιπτώσεις. Η αποτροπή αυτής ακριβώς της διαμάχης, την οποία κατά καιρούς τροφοδότησαν για άλλους λόγους και κίνητρα, ηθελημένα ή αθέλητα ουδείς μπορεί με ασφάλεια να πει, ακόμη και στελέχη της κυβέρνησης προερχόμενα από τον ΣΥΡΙΖΑ, ήταν και είναι το πρωταρχικό μέλημα του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερωνύμου.

Σύμφωνα με πληροφορίες τις οποίες συνέλεξε το «Βήμα» από υψηλόβαθμους έλληνες αξιωματούχους που γνωρίζουν άριστα τα τεκταινόμενα στο εκκλησιαστικό παρασκήνιο, αλλά μίλησαν υπό καθεστώς ανωνυμίας λόγω της υψηλής ευαισθησίας του θέματος, η επιρροή της Ρωσίας σε στελέχη της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος κάθε άλλο παρά αμελητέα είναι. Ισως ο πλέον «ρωσόφιλος» μητροπολίτης να είναι ο Μεσογαίας και Λαυρεωτικής Νικόλαος, ακολουθούμενος πιθανότατα από τον Μητροπολίτη Πατρών Χρυσόστομο. Στην Πάτρα εδρεύει άλλωστε το Ιδρυμα Αγίου Ανδρέα, επικεφαλής του οποίου είναι ο Βλαντίμιρ Γιακούνιν, προσωπικός φίλος του προέδρου Πούτιν. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι ρωσικό αεροσκάφος είχε μεταφέρει τον σταυρό του Αγίου Ανδρέα (που θεωρείται ο προστάτης των ρωσικών στρατευμάτων) στην Αγία Πετρούπολη. Δεν αποκλείεται μάλιστα, επιμένουν οι ίδιοι αξιωματούχοι, ένας εκ των δύο μητροπολιτών να διεκδικήσει δυναμικά τη διαδοχή του Αρχιεπισκόπου Ιερωνύμου όταν έλθει η στιγμή αυτή.

Σε σχέση δε με τον κ. Γιακούνιν, άλλοτε πρόεδρο των Ρωσικών Σιδηροδρόμων όταν η εταιρεία διεκδικούσε την ΤΡΑΙΝΟΣΕ, πρέπει να επισημανθεί ότι είναι ο ιδρυτής του «Φόρουμ της Ρόδου». Πρόκειται για έναν θεσμό που διοργανώνεται στο «σμαραγδένιο νησί» εδώ και πάνω από μία 15ετία και στο οποίο καλούνταν ακόμη και ευρωπαίοι ηγέτες που διάκεινται φιλικά προς τη Μόσχα, όπως ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας Βίκτορ Ορμπαν. Ξένες διπλωματικές αποστολές στην Ελλάδα παρακολουθούν πολύ στενά τις δραστηριότητες του «Φόρουμ», ενώ η παρουσία του στη Ρόδο, σε συνδυασμό με την κινητικότητα γύρω από τη Μητρόπολη Σύμης, προκαλεί εύλογους συνειρμούς για τις ρωσικές προτεραιότητες…

Στην ευρύτερη σφαίρα της ρωσικής επιρροής εντάσσονται, σύμφωνα με τις ίδιες πηγές, οι μητροπολίτες Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιερόθεος, Κερκύρας, Παξών και Διαποντίων Νήσων Νεκτάριος, καθώς επίσης και δύο μητροπολίτες στην Πελοπόννησο. Πρόκειται για τον Μητροπολίτη Καλαβρύτων και Αιγιαλείας Αμβρόσιο και τον Μητροπολίτη Αργολίδος Νεκτάριο. Μάλιστα, η ρωσική πλευρά εκμεταλλεύθηκε την ευλάβεια του δευτέρου για τον Αγιο Λουκά τον Ιατρό εκ Κριμαίας και σήμερα έχει ανεγερθεί «κρεμμυδόσχημος ναός», ρωσικής τεχνοτροπίας, κοντά στο Ναύπλιο. Το κόστος φέρεται να ανέλαβε έλληνας ομογενής που διαμένει στην Αγία Πετρούπολη αλλά έχει δεσμούς με την Αργολίδα.

Δεν πρέπει βέβαια να λησμονείται, στο πλαίσιο αυτό, ο Μητροπολίτης Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας Παντελεήμων. Πόντιος την καταγωγή, ο εν λόγω μητροπολίτης διατηρεί στενότατους δεσμούς με τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και είναι χαρακτηριστικό ότι όταν ο Πατριάρχης Μόσχας και Πασών των Ρωσιών Κύριλλος επισκέφθηκε τη Βέροια, στο πλαίσιο παλαιότερης επίσκεψής του στην Ελλάδα, έκανε δωρεά τις καμπάνες στην Ιερά Μονή Δοβρά. Ολα αυτά δεν πρέπει να προκαλούν έκπληξη. Αλλωστε, οι σχέσεις των Ποντίων της Βόρειας Ελλάδας, ιδιαίτερα όσων έφθασαν στη χώρα μας μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης, με τη Ρωσία ίσως να είναι ισχυρότερες από αυτές με την Ελλάδα. Οσοι γνωρίζουν τις λεπτομέρειες θυμούνται ότι το 2013, όταν ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος βρέθηκε στην Ελλάδα κατόπιν πρόσκλησης του Αρχιεπισκόπου Αθηνών, αποφάσισε να μεταβεί στην εκκλησία της Παναγίας Σουμελά στις Αχαρνές ώστε να παραδώσει μέρος των ιερών λειψάνων του Οσίου της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Σεραφείμ του Σαρώφ. Τότε, σε μία κίνηση βαθιά συμβολική, οι κάτοικοι της περιοχής, στην οποία ζουν πολλοί Πόντιοι, τον έραιναν με ροδοπέταλα…

Οι περισσότεροι εκ των προαναφερθέντων εμφανίζονται να έχουν στενές σχέσεις με πρόσωπα της σκληρής Δεξιάς, τόσο εντός της ΝΔ όσο και πέραν αυτής, ενώ είχαν αναπτύξει προνομιακούς δεσμούς και με τους ΑΝΕΛ του Πάνου Καμμένου. Πρεσβεύουν και διατυπώνουν σκληρές δεξιές θέσεις, ενώ θεωρούν ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο είναι υπερβολικά ήπιο στις σχέσεις του με το Βατικανό. Δεν κινούνται φυσικά χωρίς αντιπάλους, οι οποίοι πιστεύουν, όπως σημειώνει ενημερωμένη πηγή, ότι «ανεξάρτητη χώρα με εξαρτημένη Εκκλησία δεν υπάρχει» και θέλουν μία ισχυρή ελλαδική Εκκλησία. Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται, μεταξύ άλλων, οι μητροπολίτες Μεσσηνίας Χρυσόστομος, Χίου, Ψαρών, Οινουσσών Μάρκος και Δημητριάδος Ιγνάτιος. Ο Μητροπολίτης Χίου φέρεται μάλιστα να ήγειρε αντίσταση σε προσπάθεια επέκτασης της ρωσικής επιρροής στο νησί.

Δεν πρέπει επίσης να λησμονείται ότι ο προσκυνηματικός τουρισμός αποτελεί βασικό όπλο της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας για τη διεύρυνση της επιρροής της. Αλλωστε, πέραν όσων θρησκευομένων από τη Ρωσία ή την Ουκρανία μεταβαίνουν στο Αγιον Ορος, ο προσκυνηματικός τουρισμός φέρνει χρήματα και αυτό συνιστά μεγάλο όφελος τόσο για τις κατά τόπους μητροπόλεις όσο και για τις τοπικές οικονομίες. Κομβικό ρόλο στην οργάνωση του προσκυνηματικού τουρισμού γενικότερα διαδραματίζει ο Μητροπολίτης Δωδώνης Χρυσόστομος. Φυσικά, το ρωσικό ενδιαφέρον υπερβαίνει το εκκλησιαστικό κομμάτι. Οπως έγραψε ήδη σε αποκαλυπτικό του δημοσίευμα «Το Βήμα» στις 15 Ιουλίου, η Λήμνος, η Κέρκυρα και η Αλεξανδρούπολη αποτελούν περιοχές όπου έχουν εγερθεί μνημεία για πεσόντες ρώσους στρατιώτες. Παράλληλα, ρωσικοί κύκλοι εν Ελλάδι προωθούν ακόμη και την αγιοποίηση του Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος ως γνωστόν είχε γεννηθεί στην… Κέρκυρα.

Το «παιχνίδι» για την επιρροή της Μόσχας στον ελλαδικό χώρο υπερβαίνει κατά πολύ την Ελλάδα. Εχει παγκόσμια χαρακτηριστικά και αυτό δεν είναι δύσκολο να το καταλάβει κανείς – αρκεί να εντοπίσει π.χ. ότι τρεις κομβικοί πατριάρχες, ο Οικουμενικός, ο Αλεξανδρείας και ο Ιεροσολύμων είναι Ελληνες, ή ότι πολλοί μητροπολίτες στην Ευρώπη είναι επίσης Ελληνες. Για τη Μόσχα, ιδιαίτερα μετά την ανάληψη της ηγεσίας του Κρεμλίνου από τον Βλαντίμιρ Πούτιν, η αξιοποίηση του όπλου της Ορθοδοξίας για την άσκηση γεωπολιτικής επιρροής έχει τροφοδοτηθεί σημαντικά.

Ο ίδιος ο ρώσος πρόεδρος, με τη σημασία που αποδίδει στο Αγιον Ορος (που επισκέφθηκε πρώτη φορά το 2005), το καταδεικνύει αυτό. Χαρακτηριστική στο σημείο αυτό είναι μια δήλωση που είχε κάνει στο αμερικανικό περιοδικό «Time» ο Αλεξάντρ Ντούγκιν, ένας από τους πλέον προβεβλημένους ιδεολόγους της «πουτινικής περιόδου». Οπως έλεγε, «για εμάς η Ορθοδοξία είναι ο άξονας του ρωσικού κόσμου που επιδιώκουμε να οικοδομήσουμε». Προσέθετε δε με νόημα: «Αν θέλετε να κατανοήσετε τον ορθόδοξο κόσμο όπως εμείς τον βλέπουμε, η κατανόηση της σημασίας του Αθω είναι το σημείο από το οποίο πρέπει να εκκινήσετε». Η ιστορία είναι επίσης αδιάψευστος μάρτυρας. Η Ρωσία είχε δώσει μάχη στη σύνοδο των πρεσβευτών της 29ης Ιουλίου 1913 στο Λονδίνο ώστε το Αγιον Ορος να παραμείνει αυτόνομο και να μην παραχωρηθεί στην Ελλάδα.

Προφανώς, τις απόψεις του κ. Πούτιν συμμερίζεται και ο Πατριάρχης Κύριλλος. Ο ισχυρός ανήρ του Κρεμλίνου και ο προκαθήμενος της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας συνδέονται με έναν, θα έλεγε κανείς, μεταφυσικό τρόπο. Ο ίδιος ο Πούτιν είχε βαπτιστεί χριστιανός κατά τη διάρκεια της σοβιετικής περιόδου, κάτι το οποίο είχε κρατηθεί μυστικό από τον πατέρα του, ο οποίος ήταν στέλεχος του Κομμουνιστικού Κόμματος. Αυτό που δεν είναι γνωστό είναι ποιος τον είχε βαπτίσει. Σύμφωνα λοιπόν με τον Γκρέγκορι Φριζ, καθηγητή Ιστορίας στο αμερικανικό πανεπιστήμιο Brandeis, αυτός που τον βάπτισε ήταν ο πατέρας του Κυρίλλου! Ο Φριζ το επισημαίνει αυτό στη μελέτη του με τίτλο «Η Ρωσική Ορθοδοξία και η πολιτική την εποχή του Πούτιν», η οποία δημοσιεύθηκε το 2017 από το Carnegie Endowment for International Peace. Στην ίδια μελέτη, ο αμερικανός καθηγητής επισημαίνει και κάτι άλλο ιδιαίτερα ενδιαφέρον. Πριν ο Κύριλλος εκλεγεί ως διάδοχος του πρώην Πατριάρχη Αλεξίου, κατείχε από το 1989 τη θέση του επικεφαλής του Τμήματος Εξωτερικών Σχέσεων της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Είναι στη θέση αυτή που βρίσκεται σήμερα ο πανίσχυρος Μητροπολίτης Βολοκολάμσκ Ιλαρίων, οι δραστηριότητες του οποίου προβάλλονται τόσο έντονα και συχνά από την ιστοσελίδα www.romfea.gr, μιας εξ όσων προβάλλουν θετικά της στάση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Η σημασία της Αθωνικής Πολιτείας στο ρωσικό σκεπτικό αντικατοπτρίστηκε και κατά τη διάρκεια των εορτασμών για τα 1.000 χρόνια παρουσίας ρώσων μοναχών στο Αγιον Ορος. Ο ρώσος πρόεδρος και ο Πατριάρχης Κύριλλος παρέστησαν στους εορτασμούς της χιλιετηρίδας του ρωσικού μοναχισμού στον Αθω τον Ιούνιο του 2016, στο πλαίσιο και της επίσκεψης του κ. Πούτιν στην Αθήνα.

Ωστόσο, οι εορτασμοί δεν εξελίχθηκαν όπως είχε στον νου της η Μόσχα. Ο Πατριάρχης Μόσχας και ο Οικουμενικός Πατριάρχης συγκρούστηκαν και σύμφωνα με όσα είδαν το φως της δημοσιότητας, ένας από τους βασικότερους λόγους ήταν η δυσαρέσκεια του Φαναρίου για την προσπάθεια της Μόσχας να στείλει ακόμη περισσότερους μοναχούς στο Αγιον Ορος. Το αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν ο κ. Βαρθολομαίος να μην παραστεί στους εορτασμούς. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης αλλά και ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος ήταν απόντες και από άλλη μία σημαντική εκδήλωση, αυτή για τους εορτασμούς για την αποκατάσταση του πατριαρχικού θεσμού στη Μόσχα που πραγματοποιήθηκε στα τέλη του 2017 στη ρωσική πρωτεύουσα.

Αυτή η διαμάχη κατέστη ακόμη εμφανέστερη κατά την προετοιμασία αλλά και κατά τη διάρκεια της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου της Ορθοδόξου Εκκλησίας στην Κρήτη, λίγες εβδομάδες αργότερα. Αν και είχε υποσχεθεί ότι θα είναι παρών, ο κ. Κύριλλος δεν ήλθε.

Η υπόθεση με τον εορτασμό της χιλιετηρίδας αλλά και το ζήτημα της Εκκλησίας της Ουκρανίας ήταν τα δύο βασικά αγκάθια της διαμάχης. Η μη έλευση του Κυρίλλου είχε ως άμεση συνέπεια να μην παραβρεθεί στην Κρήτη ούτε ο Μητροπολίτης Σόφιας και Πατριάρχης πάσης Βουλγαρίας Νεόφυτος. Παράλληλα, η Μόσχα και το Φανάρι συγκρούστηκαν ευθέως για το αν θα μετέβαινε στην Κρήτη ο επικεφαλής της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, ο Πατριάρχης Σερβίας Ειρηναίος. Την τελευταία στιγμή, ο κ. Ειρηναίος ήλθε και, σύμφωνα με απόλυτα διασταυρωμένες πληροφορίες, καταλυτικό ρόλο για να συμβεί αυτό διαδραμάτισε, στο παρασκήνιο, ο κ. Ιερώνυμος. Σημειώνεται εδώ ότι ο ρόλος και η σημασία του Πατριαρχείου Σερβίας δεν πρέπει να υποτιμάται σε ό,τι αφορά το μέλλον της σχισματικής «Μακεδονικής Ορθόδοξης Εκκλησίας», ένα ζήτημα συνδεόμενο με την υπόθεση του ονοματολογικού στο οποίο το Φανάρι θα χρειαστεί να τηρήσει ισορροπημένη στάση.

Η μη έλευση του Πατριάρχη Μόσχας λειτούργησε υπέρ του Φαναρίου και τροφοδότησε έτι περαιτέρω τις κακές σχέσεις των δύο πλευρών. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι είχε προσυμφωνηθεί κείμενο (με συναίνεση και του Πατριαρχείου Μόσχας) που ανέφερε ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο είναι μεν αρμόδιο για τη χορήγηση του αυτοκεφάλου, αλλά οι υπόλοιπες Ορθόδοξες Εκκλησίες θα συναποφάσιζαν. Η μη παρουσία των Ρώσων όμως άφησε ανεπηρέαστο το προηγούμενο καθεστώς, βάσει του οποίου ο Οικουμενικός Πατριάρχης αποφασίζει μόνος του!