Το ελληνικό graphic novel

Μέχρι και τη δεκαετία του 1970 τα κόμικς ήταν περισσότερο γνωστά ως «μικιμάου» (φθηνές εκδόσεις που διάβαζαν παιδιά). Ταυτισμένα με την παραλογοτεχνία, συχνά θεωρούνταν ότι ασκούσαν αρνητική επιρροή στους νέους. Τις δεκαετίες του 1980 και του 1990 το κλίμα άλλαξε. Είναι η εποχή που μεσουρανούσαν τα περιοδικά «Βαβέλ» και «Παρά Πέντε». Τη συζήτηση για τα κόμικς στον Τύπο της εποχής την απασχολεί το ερώτημα: «Είναι τα κόμικς τέχνη;». Από τότε έως τις μέρες μας σημαντικά έργα της διεθνούς σκηνής κόμικς μεταφράστηκαν στα ελληνικά, ενώ οι έλληνες δημιουργοί εκπλήσσουν με την καλλιτεχνική και την αφηγηματική τους εξέλιξη. Πληθαίνουν τα φεστιβάλ που αφορούν την 9η τέχνη, τα πανεπιστήμια ασχολούνται με τα κόμικς, το κοινό τους αργά, αλλά σταθερά, μεγαλώνει και έχουν καταξιωθεί στη συνείδηση των αναγνωστών.

Είναι αξιοπρόσεκτο πως τα κόμικς πια εμφανίζονται συχνά και με μια άλλη ονομασία, ως «graphic novels». Ο όρος συνδέεται συνειρμικά (novel, μυθιστόρημα) με την καλλιτεχνική αρτιότητα αλλά και τις προτιμήσεις ενός πιο απαιτητικού αναγνωστικού κοινού. Το πρώτο έργο που χρησιμοποίησε με επιτυχία τον όρο ήταν το Contract with God and Other Tenement Stories του Will Eisner (Συμβόλαιο με τον Θεό και άλλες ιστορίες, 1978) – μια σπονδυλωτή ιστορία με χαρακτηριστικά εικονογραφημένου μυθιστορήματος, που διέφερε κατά πολύ από τα κόμικς (ιδιαίτερα τα υπερηρωικά) που κυριαρχούσαν μέχρι τότε στις ΗΠΑ. Η ευρύτερη αποδοχή των graphic novels ήρθε το 1986 με την κυκλοφορία τριών έργων: Batman. The Dark Knight Returns του Frank Miller, Watchmen των Alan Moore-Dave Gibbons και Maus του Art Spiegelman. Eκτοτε τα graphic novels εξελίχθηκαν σε μια ιδιαίτερα δημοφιλή φόρμα, καταξιωμένη από θεωρητικούς και κριτικούς. Κατάφεραν έτσι να διαμορφώσουν το πλαίσιο όπου τα κόμικς στο σύνολό τους ως μέσο μπορούσαν πια να αποτινάξουν τη μομφή της «μη υψηλής» δημιουργίας ή του «μη επωφελούς» αναγνώσματος. Ταυτόχρονα προσέφεραν στους εκδότες τους πολύτιμες εμπορικές διεξόδους.

Kόμικς και graphic novels

Ποια κόμικς όμως μπορούν να περιγραφούν ως graphic novels; Δεν υπάρχει αυστηρός ορισμός για τη συγκεκριμένη φόρμα κόμικς. Τα διαφορετικά χαρακτηριστικά που κατά καιρούς τής έχουν αποδοθεί (αριθμός σελίδων, περιεχόμενο κ.λπ.) αυξάνουν τη σύγχυση γύρω από το ποια κόμικς είναι ή δεν είναι graphic novels. Τα βασικότερα στοιχεία της συγκεκριμένης φόρμας, όπως δίνονται σε διαφορετικές απόπειρες ορισμού, είναι: η σχετικά μεγάλη έκταση, η θεματική ενότητα και η προσομοίωση της έκδοσής τους στη μορφή του βιβλίου. Ωστόσο, η ασάφεια ευνοεί την πληθωριστική χρήση του όρου, με αποτέλεσμα αρκετοί εκδότες και δημιουργοί να προσδιορίζουν πλέον τα έργα τους ως τέτοια, ακόμα και όταν το θέμα ή η έκτασή τους δεν δικαιολογεί τη χρήση του όρου ή όταν αυτά δεν διαφέρουν σε τίποτε από τα γνωστά «άλμπουμ κόμικς».

Τα graphic novels αποτελούν μια ξεχωριστή φόρμα αυτού που λέμε «κόμικς» (comic strips, comic books, web comics, comic fanzines κ.λπ.). Οπως επισημαίνουν οι μελετητές Mike Chinn και Chris McLoughlin: «Τα graphic novels είναι κόμικς, αλλά όλα τα κόμικς δεν είναι graphic novels». Το ένα είναι υποσύνολο του άλλου. Ωστόσο, ο όρος «graphic novel» παραμένει αόριστος. Αυτό που επιθυμεί – ή, για να ακριβολογούμε, επιδιώκει – να δηλώσει είναι ότι τα graphic novels «είναι τα κόμικς που δεν μοιάζουν με τα κόμικς που ξέρατε».
Στις μέρες μας αποτελεί πλέον ευδιάκριτη τάση η μεταφορά λογοτεχνικών, κλασικών συνήθως, κειμένων σε κόμικς, τα οποία προσδιορίζονται ως graphic novels. Πράγμα και θεμιτό και χρήσιμο. Παρ’ όλα αυτά, η τάση αυτή ενέχει και μια δημιουργική ανασφάλεια. Τη σκέψη ότι, δανειζόμενοι τη φήμη ενός κλασικού έργου, διασφαλίζουμε και την αντίστοιχη καλλιτεχνική ή εμπορική του επιτυχία ως graphic novel. Ετσι όμως αναβάλλουμε ως δημιουργοί να αναμετρηθούμε με τις πραγματικά τεράστιες αφηγηματικές δυνατότητες μιας φόρμας που μπορεί να δημιουργήσει από μόνη της σημαντικά έργα. Είναι η ίδια μέρος μιας «λογοτεχνίας», ενός έντεχνου αφηγηματικού λόγου, που όμως διαθέτει πολλαπλασιαστικά στη φαρέτρα του τη δύναμη της εικόνας και φυσικά τα εικαστικά ή τα κινηματογραφικά της αντιδάνεια στη διαχείριση της ροής της αφήγησης.

To graphic novel στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα ο όρος έφτασε στα μέσα της δεκαετίας του 2000 – αρχικά χάρη στη μετάφραση αριστουργημάτων της διεθνούς παραγωγής, όπως τα Palestine (ΚΨΜ, 2006), Περσέπολις (Ηλίβατον, 2006), V for Vendetta (Anubis, 2006), Blankets (ΚΨΜ, 2007), Maus (Zoobus, 2008), Watchmen (Anubis, 2008), Batman: Ο σκοτεινός ιππότης επιστρέφει (Anubis, 2008) κ.ά.

Το πρώτο ελληνικό δείγμα του είδους που αυτοπροσδιορίζεται ως graphic novel εμφανίζεται το 2008. Είναι το 1453 (Anubis, 2008) των Ορέστη Μανούσου και Νίκου Παγώνη. Λίγους μήνες αργότερα ακολουθεί το Logicomix (Ικαρος, 2008) των Απόστολου Δοξιάδη, Χρίστου Παπαδημητρίου, Αλέκου Παπαδάτου και Annie Di Donna. Η μεγάλη επιτυχία του βραβευμένου έργου, η οποία υπήρξε πρωτίστως διεθνής μέσα από πολλές μεταφράσεις, διαφημίζει και εισάγει ουσιαστικά τον όρο graphic novel στην ελληνική πολιτισμική σκηνή. Εκδότες και δημιουργοί αρχίζουν να βλέπουν θετικά τη νέα φόρμα (χάρη στην εμπορική επιτυχία και στην καλλιτεχνική της αξία) και το ευρύτερο κοινό συνειδητοποιεί σταδιακά πως υπάρχουν και «άλλα» κόμικς για ενηλίκους. To 2009, το παιδικό εικονογραφημένο βιβλίο Οι δραπέτες της σκακιέρας (Καλέντης, 2009) του Ευγένιου Τριβιζά, με εικονογράφηση της Ράνιας Βαρβάκη, αυτοπροσδιορίζεται στο εξώφυλλο ως graphic novel.

Ακολούθησαν οι μεταφορές λογοτεχνικών έργων ελλήνων συγγραφέων από τους Θανάση Πέτρου και Δημήτρη Βανέλλη, όπως το Παραρλάμα και άλλες ιστορίες του Δημοσθένη Βουτυρά (2011), Το Γιούσουρι και άλλες φανταστικές ιστορίες (2012) και Η Μεγάλη Βδομάδα του Πρεζάκη (2015) από τις εκδόσεις Τόπος με τον προσδιορισμό στην ταυτότητα ως graphic novels. Επίσης με τον προσδιορισμό graphic novel κυκλοφορεί το Αϊβαλί (Κέδρος, 2014) του υπογράφοντος, το οποίο συνέβαλε με τη σειρά του στο παραπάνω ρεύμα αποδοχής και διάδοσης του όρου στην Ελλάδα. Ακολούθησαν Η Δημοκρατία (Ικαρος 2015) των Αβραάμ Κάουα, Αλέκου Παπαδάτου, Annie Di Donna, η Πάπισσα Ιωάννα (ΚΨΜ, 2015) του Λευτέρη Παπαθανάση, ο Ερωτόκριτος (Polaris, 2016) των Δημοσθένη Παπαμάρκου, Γιάννη Ράγκου, Γιώργου Γούση, Η κερένια κούκλα (Comicdom Press, 2017) των Ηλία Κατιρτζιγιανόγλου, Γιώργου Τσιαμάντα, το Γρα-Γρου (Ικαρος, 2017) των Τάσου Ζαφειριάδη, Γιάννη Παλαβού, Θανάση Πέτρου, η Πάπισσα Ιωάννα (The Athens Review of Books, 2018) του Δημήτρη Χαντζόπουλου, το Στα μυστικά του Βάλτου (Polaris, 2018) των Γιάννη Ράγκου, Παναγιώτη Πανταζή. Είναι αξιοσημείωτο ότι τα περισσότερα αποτελούν αποδόσεις λογοτεχνικών έργων και επίσης ότι, παρότι δεν προσδιορίζονται ως graphic novels, η σχετική κριτικογραφία στον Τύπο και στο Διαδίκτυο τα εκλαμβάνει ως τέτοια.

* Ο Soloup (Αντώνης Νικολόπουλος) είναι διδάκτωρ Πολιτισμικής Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, γελοιογράφος («Ποντίκι») και συγγραφέας της μελέτης «Τα ελληνικά comics» (Τόπος, 2012). Εχει εκδώσει δεκατέσσερα άλμπουμ με γελοιογραφίες και κόμικς και το graphic novel «Αϊβαλί» (Κέδρος, 2014). Το φθινόπωρο θα κυκλοφορήσει το νέο του graphic novel με τίτλο «Ο Συλλέκτης» (Ικαρος)

TO BHMA επιλέγει

Graphic novels που αξίζει να αναζητήσετε

1453

Σενάριο: Ορέστης Μανούσος.
Eικονογράφηση: Νίκος Παγώνης.
Lettering Ντόρις Λαμπρινού.
Εκδόσεις Anubis, 2008, σελ. 144, τιμή 24,90 ευρώ

Κωνσταντινούπολη, Μάιος 1453. Ο νεαρός Νικηφόρος Καλλέργης, τοξότης από την Κρήτη, αφηγείται τις τελευταίες ημέρες της Βασιλεύουσας. Επικές μάχες σε έγχρωμο σκίτσο, νεανικοί έρωτες στα σοκάκια της Πόλης, η τραγική πτώση στο πρώτο ελληνικό graphic novel των εκδόσεων Anubis, που εκδίδουν πολλούς τίτλους κόμικς και λογοτεχνίας του φανταστικού. Στον πρόλογό του ο εκδότης αυτού του «εικονογραφημένου μυθιστορήματος» τονίζει τη σοβαρότητα του θέματος, την πρωτότυπη πλοκή και την προσπάθεια να απεικονιστεί με ιστορική ακρίβεια η εποχή στο προσεγμένο σχέδιο, τρία στοιχεία που απαιτεί ένας από τους ορισμούς του graphic novel – μαζί με την πολυσέλιδη έκταση της αφήγησης.

Logicomix

Κείμενο: Απόστολος Δοξιάδης, Χρίστος Χ. Παπαδημητρίου.
Εικονογράφηση Αλέκος Παπαδάτος, Annie Di Donna.
Εκδόσεις Ικαρος, 2008, σελ. 352, τιμή 27,39 ευρώ

Ενα μαθηματικό μυθιστόρημα σε κόμικς. Η Λογική και η αναζήτηση των θεμελίων των μαθηματικών μέσα από τη φωνή και τη ζωή του φιλοσόφου Μπέρτραντ Ράσελ, σε μια αφήγηση που υπογράφουν ένας μαθηματικός και συγγραφέας και ένας πανεπιστημιακός καθηγητής Πληροφορικής. Απαιτητική σύνθεση, ογκώδες βιβλίο, 10.000 πρώτο τιράζ στην Ελλάδα, κυκλοφορία από τον Βloomsbury στην Αμερική, ενθουσιώδεις κριτικές σε έγκριτα διεθνή έντυπα, παγκόσμιο μπεστ σέλερ, βραβεία, εκδοτικό γεγονός της χρονιάς. Η κυκλοφορία του από τις εκδόσεις Ικαρος των ποιητών και των νομπελιστών συνετέλεσε στην είσοδο του είδους στα καθωσπρέπει βιβλιοπωλεία και του graphic novel στην κεντρική λογοτεχνική σκηνή.

Οι δραπέτες της σκακιέρας

Κείμενο Ευγένιος Τριβιζάς.
Εικονογράφηση Ράνια Βαρβάκη.
Εκδόσεις Καλέντης, 2009, σελ. 109, τιμή 29,56 ευρώ

Η λευκή βασίλισσα και ένας μαύρος αξιωματικός δραπετεύουν ένα βράδυ από μια παλιά σκακιέρα ακολουθώντας το ασημένιο μονοπάτι μιας φεγγαραχτίδας. Χωρίς αυτούς το παιχνίδι δεν μπορεί να συνεχιστεί. Τα υπόλοιπα πιόνια είναι αποφασισμένα να τους βρουν και να τους τιμωρήσουν. Οι δραπέτες αναζητούν τον γλάρο των ονείρων που θα τους οδηγήσει στην επτάχρωμη πύλη του ουράνιου τόξου. Παραμυθένιο σκηνικό, πλούσιο χρώμα, ονειρικό σκίτσο που αφήνει τη μορφή της κλασικής εικονογράφησης παιδικού βιβλίου για τη μορφή του κόμικ. Με τον χαρακτηρισμό graphic novel στο εξώφυλλο, το βιβλίο διαφημίστηκε ως το πρώτο δείγμα του είδους για νέους.

Αϊβαλί

Soloup
Εκδόσεις Κέδρος, 2014,σελ. 446, τιμή 22 ευρώ

Ενα ταξίδι από τη Μυτιλήνη στο Αϊβαλί δίνει την αφορμή μιας αναδρομής στο χρονικό της Μικρασιατικής Καταστροφής. Στην κύρια αφήγηση εγκιβωτίζονται αποσπάσματα εκδομένων αφηγήσεων τεσσάρων Αϊβαλιωτών (Φώτης Κόντογλου, Ηλίας Βενέζης, Αγάπη Βενέζη-Μολυβιάτη, Αχμέτ Γιορουλμάζ). Ασπρόμαυρο σκίτσο, Βραβείο Καλύτερου Κόμικ και Βραβείο Καλύτερου Σεναρίου στα Ελληνικά Βραβεία Κόμικς στο Comicdom Con Athens 2015. Οι εκθέσεις στο Μουσείο Μπενάκη, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και αλλού καθιερώνοντας το κόμικς σε σοβαρούς χώρους τέχνης και η αντιδικία περί πνευματικών δικαιωμάτων με τους κληρονόμους του Κόντογλου έφεραν το βιβλίο και τον όρο graphic novel ξανά ψηλά στη δημόσια συζήτηση.

Επιμέλεια αφιερώματος: Λαμπρινή Κουζέλη