«Σας παρακαλώ ακούστε με»

Την περασμένη Κυριακή ένας 15χρονος μαθητής στην Αργυρούπολη έβαλε τέλος στη ζωή του. Οι γονείς του τον βρήκαν κρεμασμένο στο μπαλκόνι του σπιτιού του… Οπως έγινε γνωστό στη συνέχεια, ο νεαρός πήρε την τραγική απόφαση να αυτοκτονήσει γιατί δεν μπόρεσε να αντέξει την κακοποίηση και τον εκφοβισμό στον οποίο τον υπέβαλλαν ορισμένοι από τους συμμαθητές του. Σύμφωνα με πληροφορίες, στο σπίτι του 15χρονου δεν βρέθηκε μόνο ένα, αλλά αρκετά σημειώματα στα οποία περιέγραφε το bullying που υφίστατο στο σχολικό του περιβάλλον. Σε ένα από αυτά κατονόμαζε ορισμένους από τους συμμαθητές του σημειώνοντας: «Αυτοί με κατέστρεψαν, καταστρέψτε τους». Η υπόθεση που έχει συγκλονίσει το πανελλήνιο θυμίζει μια άλλη τραγική περίπτωση: εκείνη του φοιτητή Βαγγέλη Γιακουμάκη που είχε βάλει τέλος στη ζωή του επειδή δεν άντεχε άλλο την κακοποίηση που υφίστατο στα χέρια των συμφοιτητών του σε πανεπιστημιακή σχολή των Ιωαννίνων. Ομως τα περιστατικά αυτά δεν είναι, δυστυχώς, τα μόνα…

«Θα ήθελα να σας μιλήσω για κάτι πολύ σοβαρό που μου συμβαίνει. Δεν το έχω πει σε κανέναν, οι γονείς μου είναι βυθισμένοι στα οικονομικά τους προβλήματα. Ντρέπομαι να το πω στην καθηγήτρια και υπεύθυνη της τάξης, είστε ο μόνος άνθρωπος που μπορεί να με βοηθήσει. Σας παρακαλώ, ακούστε με». Με αυτά τα λόγια ο 14χρονος Αργύρης, μαθητής Γυμνασίου, ξεκίνησε να αφηγείται στους ψυχολόγους του Τμήματος «ΑλλάΖω χωρίς τον εκφοβισμό» της Μονάδας Εφηβικής Υγείας της Β’ Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών του Νοσοκομείου Παίδων «Παναγιώτη και Αγλαΐας Κυριακού» τα όσα περνούσε στο σχολείο του από συμμαθητές του.

Πρόκειται για μια ακόμα περίπτωση σχολικού εκφοβισμού, φαινόμενο το οποίο δυστυχώς τα τελευταία χρόνια έχει λάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις και λόγω της μεγάλης διείσδυσης των παιδιών από μικρή ηλικία στο Διαδίκτυο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τα περιστατικά ολοένα και αυξάνονται, σύμφωνα με στοιχεία φορέων που το παρακολουθούν, χωρίς ωστόσο να υπάρχει κάποιος επίσημος φορέας καταγραφής των περιστατικών. Τα πειράγματα και η σωματική και ψυχολογική βία μεταξύ μαθητών γρήγορα γίνονται πιο έντονα, με αποτέλεσμα τα θύματα να κάνουν κακό στον εαυτό τους φτάνοντας σε ακραίες καταστάσεις.

Ο κύκλος της σιωπής που κρύβεται πίσω από τέτοια περιστατικά ευθύνεται για την άσχημη τροπή που μπορεί να λάβουν. Οι θύτες προσέχουν ώστε να μη γίνονται αντιληπτοί από τους εκπαιδευτικούς, τα θύματα φοβούνται να μιλήσουν για να μη χειροτερεύσει η κατάσταση και οι μάρτυρες παραμένουν σιωπηλοί. Οπως εξηγούν στο «Βήμα» εκπαιδευτικοί, «σημαντικότερο όλων είναι η ελλιπής συμβουλευτική καθοδήγηση και επιμόρφωση, τόσο η δική μας όσο και γονέων και μαθητών, για την αποτελεσματικότερη επικοινωνία και καλλιέργεια εμπιστοσύνης μεταξύ μας». Ο κ. Κυριάκος Κοτσολάκος, διευθυντής στο Λύκειο Νέας Μάκρης, στα 30 χρόνια που διδάσκει στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση έχει συναντήσει φαινόμενα εκφοβισμού όλων των μορφών. «Κάθε περίπτωση είναι διαφορετική· εφέτος, παρ’ όλο που είμαι στο μεγαλύτερο σχολείο που ήμουν ποτέ και μάλιστα διευθυντής, με 450 παιδιά, αντιμετώπισα μια-δυο περιπτώσεις που τις έλυσα με τη συζήτηση και που το φαινόμενο δεν ήταν πολύ έντονο» εξηγεί. Στην πλειονότητά τους εκπαιδευτικοί αλλά και γονείς δεν αντιλαμβάνονται την «κόλαση» που βιώνουν τα παιδιά ή ότι το παιδί τους μπορεί να είναι αυτό που εκφοβίζει.

Κατά καιρούς έχουν γίνει κάποιες αποσπασματικές κινήσεις μετεκπαίδευσης των εκπαιδευτικών πάνω στο φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού, οι οποίες όμως δεν κάλυψαν το σύνολο της εκπαιδευτικής κοινότητας. Επειτα από κάθε τραγικό περιστατικό με θύμα μαθητή ξεκινά μια μεγάλη συζήτηση γύρω από το τι πρέπει να γίνει ώστε να μην γίνουμε μάρτυρες αντίστοιχων εικόνων. Ωστόσο, τα σχολεία παραμένουν ανοχύρωτα απέναντι στο bullying. «Υποστηρικτικές δομές δεν υπάρχουν. Ούτε ψυχολόγοι, ούτε ειδικοί παιδαγωγοί, ούτε κοινωνιολόγοι» δηλώνει στο «Βήμα» ο πρόεδρος της ΟΛΜΕ κ. Νίκος Παπαχρήστος, σημειώνοντας ότι «το δεύτερο ζήτημα είναι ότι τα παιδιά, ιδιαίτερα στο Λύκειο, συνήθως δεν μιλούν στους καθηγητές, οπότε οι συνάδελφοι δεν θα το μάθουν ποτέ. Οι καθηγητές δεν έχουν την επιμόρφωση που πρέπει για να αντιμετωπίσουν τέτοια περιστατικά. Ο,τι σεμινάριο είχε γίνει ήταν αποσπασματικό. Σαφέστατα το χαλαρό πλαίσιο που υπήρχε μέχρι πρότινος από το υπουργείο Παιδείας δεν βοήθησε πάρα πολύ αυτή την κατάσταση. Για παράδειγμα, το ζήτημα της χρήσης κινητών τηλεφώνων. Ο εκφοβισμός εντείνεται και λόγω της παράνομης κινηματογράφησης – φωτογράφισης μέσα στις σχολικές αίθουσες, που στη συνέχεια μεταφέρεται εκτός. Μέχρι πρότινος δεν μπορούσες να πεις στον μαθητή «κλείσε το κινητό σου«».

Τα τελευταία χρόνια καταγράφονται αυξημένα περιστατικά αυτοκτονιών νέων ανθρώπων, τόσο στα μεγάλα αστικά κέντρα όσο και στην επαρχία, που το νεαρό της ηλικίας τους δεν επιτρέπει να τις αποδώσει κανείς στην οικονομική κρίση. Τον περασμένο Απρίλιο ένας 17χρονος στη Μυτιλήνη είχε πέσει από τον δεύτερο όροφο της πολυκατοικίας στην οποία διέμενε με την οικογένειά του. Σύμφωνα με πληροφορίες, ενδέχεται η απόφασή του να σχετίζεται με το γνωστό διαδικτυακό παιχνίδι «Γαλάζια Φάλαινα». Αν αναλογιστεί κανείς ότι υπάρχουν 10-40 φορές περισσότερα περιστατικά με απόπειρες αυτοκτονίας ή άλλα που χαρακτηρίζονται σαν ατυχήματα – εξαιτίας ίσως και της επιθυμίας της οικογένειας να κρατήσει μυστικές τις λεπτομέρειες προς αποφυγήν του κοινωνικού στίγματος –, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το φαινόμενο έχει πάρει διαστάσεις μιας σιωπηλής επιδημίας.

Διαστάσεις που είναι δύσκολο να εκτιμηθούν, κυρίως από την έλλειψη έγκυρων στατιστικών στοιχείων, ενώ η εξακρίβωση των αιτιών που οδήγησαν στο απονενοημένο διάβημα δυσκολεύεται από το γεγονός ότι σε πολλές περιπτώσεις η Αστυνομία καταγράφει το περιστατικό σαν αυτοκτονία και κλείνει τον φάκελο της υπόθεσης χωρίς περαιτέρω έρευνα. Οπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο κ. Γεράσιμος Κολαΐτης, καθηγητής Παιδοψυχιατρικής και διευθυντής του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Ψυχική Υγεία και Ψυχιατρική Παιδιών & Εφήβων», για τους ενηλίκους υπάρχουν ορισμένες μελέτες που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια και οι οποίες δείχνουν σαφή αύξηση των αυτοκτονιών, και αυτό το συσχετίζουν με την οικονομική κρίση. «Ομως τα τελευταία, ιδιαίτερα, χρόνια προβληματίζομαι για την ηθική κρίση και την κρίση αξιών που περνάει η ελληνική κοινωνία και κατά πόσο αυτή μπορεί να επηρεάσει ειδικά εφήβους και νέους» τονίζει.

Οσον αφορά τα στατιστικά στοιχεία που έχουν καταγραφεί, ο κ. Κολαΐτης σημειώνει ότι η αυτοκτονία αποτελεί τη 2η ή 3η αιτία θανάτου για ηλικίες 14-18 ετών, σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας. Στην Ευρώπη των 27 χωρών η αυτοκτονία αποτελεί τη δεύτερη αιτία θανάτου στους εφήβους και νέους ηλικίας 15-35 ετών.
Ο κ. Κολαΐτης εξηγεί ότι στο 60%-90% των περιπτώσεων υπάρχει μία τουλάχιστον ψυχική διαταραχή, όπως κατάθλιψη ή άγχος, ενώ συχνά παρατηρείται και χρήση ουσιών. Αλλοι παράγοντες κινδύνου για αυτοκτονικότητα (ιδέες, απόπειρες και αυτοκτονίες) αποτελούν τα χρόνια σωματικά νοσήματα και το αυξημένο σωματικό βάρος, ανεξάρτητα από τη συνύπαρξη κατάθλιψης. Ακόμα, ανάμεσα στους παράγοντες κινδύνου περιλαμβάνονται τα ατομικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, όπως η απελπισία, ο διχοτομικός τρόπος σκέψης (όλα ή τίποτα), η κρίση για το μέλλον με αρνητικές προκαταλήψεις, η παρορμητικότητα, η επιθετικότητα, το χαρακτηρολογικό άγχος κ.λπ.

Ο κ. Κολαΐτης αναφέρεται σε μελέτη της καθηγήτριας Αννας Κοκκέβη και συνεργατών, σύμφωνα με την οποία έχουν διπλασιαστεί (από 7% σε 14% περίπου) οι απόπειρες αυτοκτονίας μεταξύ 1984 και 2007 στη χώρα μας. Σύμφωνα με τους ερευνητές, οι αλλαγές στην ελληνική κοινωνία τα τελευταία 30 χρόνια, όπως για παράδειγμα η χαλάρωση των οικογενειακών δεσμών, η αυξημένη χρήση ουσιών και το στρες λόγω των σχολικών απαιτήσεων, φαίνεται να έχουν άμεση σχέση με την αύξηση των αποπειρών αυτοκτονίας ανάμεσα στους νέους μας. Τα ποσοστά αυτοκτονίας είναι χαμηλά στα παιδιά και αυξάνονται στην εφηβεία. Οπως σημειώνει, τα αγόρια σε ποσοστό 1,3%-3,8% έχουν κάνει απόπειρα αυτοκτονίας. Το ποσοστό για τα κορίτσια κυμαίνεται μεταξύ 1,5% και 10,1%. Το 8%-10% των εφήβων αναφέρει τουλάχιστον μία απόπειρα αυτοκτονίας στη διάρκεια της ζωής τους.

Ενας από τους πλέον βασικούς παράγοντες που οδηγούν τους νέους στην αυτοκτονία είναι η κατάθλιψη. Οπως εξηγεί ο κ. Κολαΐτης, πριν από τη δεκαετία του ‘70 η παιδική/εφηβική κατάθλιψη ήταν μια άγνωστη έννοια. Τα παιδιά θεωρούνταν ότι δεν μπορούσαν να εμφανίζουν συμπτώματα αντίστοιχα με αυτά που εμφάνιζαν οι ενήλικοι που έπασχαν από κατάθλιψη. Στην περίπτωση που τα παιδιά είχαν χαμηλή διάθεση, αυτό αποδιδόταν σε φυσιολογική διακύμανση της διάθεσής τους. Ομως σχετικές έρευνες από τη δεκαετία του ‘80 και μετά άλλαξαν ριζικά αυτή την άποψη. «Η κατάθλιψη υπάρχει ακόμα και σε παιδιά προσχολικής ηλικίας, αν και λόγω υψηλής συνοσηρότητας (συνύπαρξης με άλλες ψυχικές διαταραχές) δεν γνωρίζουμε αν φαινοτυπικά είναι ίδια με την κατάθλιψη των ενηλίκων» σημειώνει.

Τα παιδιά που υποφέρουν από κατάθλιψη στη σχολική ηλικία εμφανίζουν καταθλιπτικό συναίσθημα, μεγάλη ευαισθησία, εύκολα κλάματα και βαριεστημάρα ή απώλεια ευχαρίστησης (ανηδονία). Μπορεί επίσης να παρουσιάσουν απομάκρυνση από τους συνομηλίκους τους ή/και απομόνωση, ιδέες αυτο-υποτίμησης και αυτομομφής, χαμηλή αυτοεκτίμηση, ευχές/ιδέες θανάτου, αυτοκτονικές ιδέες ή/και απόπειρες αυτοκτονίας, που μερικές φορές οι γονείς δεν γνωρίζουν ή δεν έχουν δώσει σημασία. «Οι μαθησιακές δυσκολίες και η συνεπαγόμενη πτώση των σχολικών επιδόσεων, που συχνά αποτελούν έναν από τους βασικούς λόγους παραπομπής του παιδιού στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας, σχετίζονται με τις δυσκολίες συγκέντρωσης και προσοχής, τη βαριεστημάρα και την έλλειψη ικανοποίησης που νιώθουν. Μπορούν να συνυπάρχουν εύκολη κόπωση, σωματικά συμπτώματα όπως κεφαλαλγία, πόνοι στην κοιλιά, διαταραχές ύπνου και όρεξης» σημειώνει ο κ. Κολαΐτης.

Οσον αφορά την κατάθλιψη στην εφηβεία, η κλινική της εικόνα είναι πλησιέστερη με την κατάθλιψη των ενηλίκων, με βασική διαφορά ότι ο νέος/νέα μπορεί να παρουσιάζει ευερεθιστότητα αντί του καταθλιπτικου συναισθήματος.

Το Διαδίκτυο έχει φέρει κοσμογονικές αλλαγές στη ζωή μας, όπως είχε συμβεί με το τηλέφωνο στις αρχές του 20ού αιώνα και με την τηλεόραση από τη δεκαετία του ‘50 και του ‘60. Ομως σχετικές έρευνες έχουν δείξει ότι η υπερβολική χρήση του Internet σχετίζεται με υποβάθμιση των σχέσεων μέσα στην οικογένεια, με μεγαλύτερη κοινωνική απομόνωση και με αύξηση της αίσθησης της μοναχικότητας και των περιστατικών κατάθλιψης.

Ο κ. Κολαΐτης επισημαίνει ότι «συγκεκριμένες αναφορές και περιγραφές αυτοκτονιών από τα ΜΜΕ μπορούν να αυξήσουν τον κίνδυνο αυτοκτονικότητας. Πολλά παιδιά μαθαίνουν για την αυτοκτονία μέσω της τηλεόρασης ή του Internet. Η σύγχρονη κουλτούρα που διαμορφώνουν η τηλεόραση, ο κινηματογράφος και το Διαδίκτυο μπορεί να έχει επιδράσεις άμεσες στην απόφαση ενός νέου να αυτοκτονήσει (στην περίπτωση παρορμητικών ατόμων) ή μακροχρόνιες, όπως η αλλαγή της στάσης των παιδιών απέναντι στη ζωή, η ενημέρωσή τους για μεθόδους αυτοκτονίας ή ακόμα και να τους καλλιεργήσουν την ιδέα ότι η αυτοκτονία αποτελεί λύση για τα προβλήματά τους. Από την άλλη, τα κινητά και το Διαδίκτυο έχουν γίνει πλέον εργαλεία θεραπείας ή πρόληψης προβλημάτων όπως η κατάθλιψη ή η αυτοκτονικότητα». Το bullying, είτε στην πραγματική ζωή, όπως στο σχολείο κ.λπ., είτε μέσω του Διαδικτύου (cyber-bullying), έχει πολύ συχνά δραματικά αποτελέσματα, όπως προκύπτει και από την πρόσφατη τραγωδία στην Αργυρούπολη.

«Ακριβό σπορ» οι ψυχολόγοι στα σχολεία

Το 2013 ο τότε υφυπουργός Παιδείας και βουλευτής Αχαΐας κ. Θεόδωρος Παπαθεοδώρου είχε προχωρήσει στη δημιουργία του Παρατηρητηρίου για την πρόληψη της σχολικής βίας και του εκφοβισμού. Υστερα από 2 χρόνια δράσης και μετά τη δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων του ολοκλήρωσε τον κύκλο του και ελέω έλλειψης κοινοτικών πόρων – διότι χρηματοδοτούνταν μέσω ΕΣΠΑ – δεν συνεχίστηκε. Στη συνέχεια, η σημερινή κυβέρνηση έκανε λόγο για την πρόσληψη ψυχολόγων στα σχολεία ως αναπληρωτών, σενάριο το οποίο ναυάγησε διότι οι πιστώσεις δεν το επέτρεψαν. Εγιναν μόνο κάποιες προσλήψεις μέσω ΟΑΕΔ, αλλά όχι στο σύνολο των δομών και για μικρό χρονικό διάστημα. Οπως χαρακτηριστικά αναφέρουν από το υπουργείο, «είναι δύσκολο να γίνουν προσλήψεις ειδικών της ψυχικής υγείας λόγω του μεγάλου αριθμού που απαιτείται». Μετά την ολοκλήρωση του Παρατηρητηρίου γίνονται κάποιες επιμέρους επιμορφώσεις και δράσεις είτε στο πλαίσιο της θεματικής εβδομάδας, είτε στο πλαίσιο δράσεων που υλοποιούν τα σχολεία με πρωτοβουλία δική τους και της Περιφερειακής Διεύθυνσης.

Η έρευνά του είχε γίνει σε 45.000 μαθητές ανά την επικράτεια, με το 65% των συμμετεχόντων να απαντά ότι έχει παρακολουθήσει bullying συμμαθητών/τριών και το 29% να δηλώνει ότι έχει ασκήσει βία σε συμμαθητή του από συχνά έως πολύ συχνά.

«Δεν υπάρχει ευρωπαϊκή χώρα που να μην έχει θεσμό παρακολούθησης της ενδοσχολικής βίας, η οποία είναι γνωστή στη βιβλιογραφία ήδη από τη δεκαετία του 1980. Ολες οι χώρες θεωρούν αυτό που εμείς φτιάξαμε το 2012 αυτονόητο για την ευαισθητοποίηση, πρώτον, των καθηγητών, των μαθητών αλλά και της οικογένειας» σχολιάζει στο «Βήμα» ο κ. Παπαθεοδώρου και συμπληρώνει: «Από το 2015 δεν έχει γίνει τίποτα – ένα θέμα που σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες είναι βασικός άξονας των πολιτικών».

Το πείραμα της διαμεσολάβησης

Πίσω στο 2005, η φιλόλογος Αγγελική Γιαννάτου εφάρμοσε στο 2ο Γυμνάσιο Ασπροπύργου, ούσα διευθύντριά του, το μοντέλο της διαμεσολάβησης, στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος «Comenius». «Ξεκινήσαμε πολύ πειραματικά, χωρίς και οι ίδιοι να περιμένουμε τα αποτελέσματα που είχε. Το συνέχισα μαζί με συναδέλφους μου για τα επόμενα εννέα χρόνια, οπότε και συνταξιοδοτήθηκα» εξηγεί, υπογραμμίζοντας ότι η χρήση του μοντέλου σε όλα τα σχολεία θα ήταν ένα πρώτο βήμα για τον περιορισμό του φαινομένου. «Δεν είναι πανάκεια αλλά μπορεί να λύσει αρκετά από τα προβλήματα και φυσικά να προλάβει τα χειρότερα. Καμιά φορά ακούω για τα παιδιά που έχασαν τη ζωή τους εξαιτίας του σχολικού εκφοβισμού και συλλογίζομαι ότι θα μπορούσαν να έχουν σωθεί εάν εφαρμοζόταν το μοντέλο της διαμεσολάβησης».

Η μέθοδος της διαμεσολάβησης ξεκίνησε να εφαρμόζεται στην Αμερική και στον Καναδά τη δεκαετία του ‘90, βασισμένη στη θεωρία της επανορθωτικής δικαιοσύνης και σε τεχνικές επίλυσης συγκρούσεων µε συμμετοχή των ίδιων των εμπλεκομένων. Στη χώρα μας εφαρμόζεται σε ελάχιστα σχολεία, παρ’ όλο που – έπειτα από εισήγηση του Συνηγόρου του Παιδιού – το υπουργείο Παιδείας εξέδωσε εγκύκλιο για τα θέματα της πρόληψης και αντιμετώπισης της βίας μεταξύ μαθητών, στην οποία περιλαμβάνεται αναφορά στη δυνατότητα δημιουργίας ομάδων διαμεσολαβητών μαθητών από εκπαιδευτικούς.

«Τα αποτελέσματα της μεθόδου είναι μαγικά. Εχω δει πολλές φορές να ξεκινούν τα παιδιά τη διαμεσολάβηση αναστατωμένα, θυμωμένα, φοβισμένα πολλές φορές, και αφού μιλάνε και αντιμετωπίζουν τον “δράστη” ισότιμα βρίσκουν την ψυχική δύναμη να τον κοιτάξουν στα μάτια χωρίς να τον φοβούνται πια. Καταργείται ο φόβος γιατί το θύμα αισθάνεται ισότιμο με τον άλλον και ξέρει ότι δεν θα χειροτερεύσει η κατάσταση μετά» καταλήγει η κυρία Γιαννάτου.