Το ντιλ των «προθύμων»

Στις Βρυξέλλες, η ημέρα είναι πολύ μακρά τούτη την περίοδο. Ξημερώνει πολύ νωρίς και νυχτώνει αργά. Το πρώτο πρωινό φως είχε, επομένως, αρχίσει να πέφτει στα παράθυρα του κτιρίου «Europa», όπου πλέον διεξάγονται οι συνεδριάσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, όταν στις 4.35 τα ξημερώματα της Παρασκευής και έπειτα από εννέα ώρες επίπονης διαπραγμάτευσης οι «28» κατέληξαν σε συμφωνία επί των Συμπερασμάτων για τη μετανάστευση. Για να συμβεί αυτό χρειάστηκε οι ηγέτες «να πιάσουν μολύβι και χαρτί», «να γράψουν και να σβήσουν» πολλές φορές τις κρίσιμες παραγράφους, με σκοπό «να τετραγωνίσουν τον κύκλο» και να βρεθεί κοινός τόπος σε όλες τις πτυχές. Ωστόσο, η πολυπλοκότητα του μεταναστευτικού ζητήματος είναι τέτοια, που η εξεύρεση μιας ολιστικής λύσης παραμένει όνειρο μακρινό και άπιαστο.

Σε αυτό το πλαίσιο, η Ελλάδα θα κληθεί να αντιμετωπίσει σοβαρότατα διλήμματα. Ως κράτος πρώτης υποδοχής, επιθυμεί μια αναθεώρηση του Συστήματος του Δουβλίνου επί το δικαιότερο, αλλά οι σύμμαχοί της δεν είναι πολλοί, ούτε επαρκείς. Θα συνεχίσει να έχει το βάρος της διαχείρισης προσφυγικών ροών και της προστασίας των εξωτερικών συνόρων στην Ανατολική Μεσογειακή Οδό, ενώ την ίδια στιγμή θα πρέπει να βρει μετριοπαθείς συμμάχους εντός μιας ΕΕ που αναμφίβολα στρίβει όλο πιο δεξιά και ευρωσκεπτικιστικά. Ολες οι ενδείξεις συγκλίνουν ότι στο Μεταναστευτικό η ΕΕ πορεύεται προς μια λογική «συνασπισμών προθύμων» που είτε αφορά τις δευτερογενείς μετακινήσεις είτε άλλους τομείς. Κρίνοντας δε από όσα δήλωσε στη συνέντευξη Τύπου, μετά το τέλος της Συνόδου, ο έλληνας πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας, η Αθήνα δεν είναι αρνητική σε τέτοιου είδους σχήματα. Αυτό προκύπτει και από την Πολιτική Συμφωνία που υπεγράφη μεταξύ Γερμανίας, Ελλάδος και Ισπανίας. Σύμφωνα με αυτή, η Αθήνα και η Μαδρίτη δεσμεύονται να δεχθούν επιστροφές αιτούντων άσυλο που έφθασαν σε γερμανικό έδαφος με «αντάλλαγμα» την επανεξέταση από το Βερολίνο περιπτώσεων οικογενειακής επανένωσης. Δύσκολα επίσης μπορεί να αρνηθεί κανείς να μπει στον πειρασμό να μη συνδέσει τη συμφωνία αυτή με την ανακοίνωση του Πρωθυπουργού για μείωση του ΦΠΑ στα πέντε νησιά του Ανατολικού Αιγαίου που φιλοξενούν hotspots (Λέσβος, Χίος, Σάμος, Λέρος, Κως) για όσο διάστημα διαρκεί η προσφυγική κρίση.

Το Μεταναστευτικό/Προσφυγικό δεν είναι όμως πλέον πρόβλημα αριθμών, όπως ίσως ήταν το 2015-2016. Συνιστά πρόβλημα ξεκάθαρα πολιτικό. Θα πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι θα δοκιμάσει το DNA της ΕΕ σε απόλυτο βαθμό, τουλάχιστον όπως αυτό διαμορφώθηκε μεταπολεμικά με βάση τις αρχές της αλληλεγγύης και της ανεκτικότητας. Ο διχασμός είναι τόσο βαθύς (μεταξύ συντηρητικών και προοδευτικών πολιτικών δυνάμεων, αλλά στους κόλπους των πρώτων ακόμη περισσότερο), που μοιάζει ανέφικτο να μπορέσει να τον υπερβεί η σημερινή ΕΕ. Η πολυδιαφημισμένη αναθεώρηση του Συστήματος του Δουβλίνου σε δικαιότερη βάση έχει εγκλωβιστεί στις διαφορετικές θέσεις των κρατών πρώτης υποδοχής στον ευρωπαϊκό Νότο και στην άτεγκτη άποψη της ομάδας του Βίσεγκραντ, που μαζί με την Αυστρία δεν συζητούν οποιαδήποτε επίδειξη αλληλεγγύης, μέσω π.χ. της αποδοχής ποσοστώσεων, και επιμένουν μονότονα στην αυστηρότερη προστασία των εξωτερικών συνόρων. Δεν λείπουν μάλιστα κοινοτικές πηγές που, ανωνύμως, μιλούσαν πλέον για τους «Visegrad 5» και όχι τους «Visegrad 4», καθώς η Αυστρία κινείται στην ίδια –ίσως και πιο προωθημένη –γραμμή με την Ουγγαρία, τη Σλοβακία, την Τσεχία και την Πολωνία.

Το κείμενο των Συμπερασμάτων, παρά τις αισιόδοξες δηλώσεις του Εμανουέλ Μακρόν ο οποίος φέρεται να διαδραμάτισε ρόλο γεφυροποιού, δεν είναι παρά ένα μωσαϊκό από διαφορετικές απόψεις και θέσεις, γεμάτο ασάφειες και ερωτηματικά. Ο γάλλος πρόεδρος μίλησε για επικράτηση της ευρωπαϊκής συνεργασίας έναντι των εθνικών λύσεων, αλλά στην πραγματικότητα το κείμενο που υιοθετήθηκε δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια χοάνη εθνικών θέσεων, καταγεγραμμένων η μία δίπλα στην άλλη, χωρίς ειρμό. Το ευχολόγιο ότι το Μεταναστευτικό «δεν είναι πρόκληση για κάθε κράτος-μέλος ξεχωριστά, αλλά για την Ευρώπη ως σύνολο» δεν επαρκεί για να κρύψει το οφθαλμοφανές χάσμα. Αλλωστε ο κ. Μακρόν θέλει να εμφανίζεται ως ο πιο… Ευρωπαίος από τους υπόλοιπους ευρωπαίους ηγέτες διότι σε αυτό το αφήγημα έχει στηρίξει το πολιτικό σχέδιό του. Την ίδια στιγμή, η Ανγκελα Μέρκελ είχε όσο τίποτε άλλο ανάγκη έναν συμβιβασμό που θα της επέτρεπε να αποκρούσει τις αιτιάσεις και την κριτική του υπουργού Εσωτερικών Χορστ Ζέεχοφερ και των Χριστιανοκοινωνιστών (CSU) της Βαυαρίας, οι οποίοι ουσιαστικά ζητούν την επαναφορά των εσωτερικών συνοριακών ελέγχων στη Ζώνη του Σένγκεν ή, με άλλα λόγια, τη διαμόρφωση ενός «μικρού Σένγκεν».

Η κίνηση του νέου πρωθυπουργού της Ιταλίας Τζιουζέπε Κόντε «να μπλοκάρει» την υιοθέτηση όλων των Συμπερασμάτων, ακόμη και για θέματα όπως η άμυνα και η ασφάλεια ή η καινοτομία, αν δεν βρισκόταν μια λύση που θα ικανοποιούσε τα αιτήματα της Ρώμης, προκάλεσε αλγεινή εντύπωση στους υπόλοιπους ηγέτες των «28». Η υποψία ότι η νέα ιταλική κυβέρνηση, η οποία έχει διατυπώσει σκληρές θέσεις στο Μεταναστευτικό, μπορεί να προέβαινε σε μια τέτοια κίνηση υπήρχε ήδη από την προηγούμενη εβδομάδα και πριν από τη μίνι Σύνοδο που συγκάλεσε την περασμένη Κυριακή ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ για το Προσφυγικό. Ο κ. Κόντε πάντως δημιούργησε προβλήματα και την Παρασκευή, κατά τη διάρκεια της συζήτησης για τη Δήλωση των ηγετών της ευρωζώνης σχετικά με το μέλλον της ΟΝΕ, επιβεβαιώνοντας τις ανησυχίες ότι η Ρώμη μετατρέπεται σε «απρόβλεπτο εταίρο». Από την άποψη αυτή, «υπήρξε άμεση ανάγκη για damage control (σ.σ. έλεγχο των ζημιών)», όπως παραδεχόταν κοινοτική πηγή.

Η κίνηση Κόντε προκάλεσε βέβαια όλη τη συζήτηση που οδήγησε στην παράγραφο 6 των Συμπερασμάτων, η οποία αποτελεί την επιτομή των κοινοτικών συμβιβασμών ώστε οι πάντες να μείνουν ευχαριστημένοι, αν και εγκλωβισμένοι στην ασάφεια. Σύμφωνα λοιπόν με τη συγκεκριμένη παράγραφο, «στο έδαφος της ΕΕ, η μέριμνα αυτών που διασώζονται, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, θα πρέπει να αναλαμβάνεται βάσει κοινής προσπάθειας, μέσω της μεταγωγής σε ελεγχόμενα κέντρα (controlled centers) που δημιουργούνται σε κράτη-μέλη, μόνο σε εθελοντική βάση, εφόσον η ταχεία και ασφαλής επεξεργασία επιτρέπει, με πλήρη στήριξη της ΕΕ, να γίνεται διάκριση μεταξύ των παράτυπων μεταναστών οι οποίοι θα επιστρέφονται και εκείνων που χρήζουν διεθνούς προστασίας, για τους οποίους θα εφαρμόζεται η αρχή της αλληλεγγύης. Ολα τα μέτρα στο πλαίσιο αυτών των ελεγχόμενων κέντρων, συμπεριλαμβανομένων της μετεγκατάστασης και της επανεγκατάστασης, θα λαμβάνονται σε εθελοντική βάση, με την επιφύλαξη της μεταρρύθμισης της διαδικασίας του Δουβλίνου».

Σε αυτή την παράγραφο υπάρχουν τα πάντα. Κατ’ αρχήν, συμφωνείται ότι θα διαμορφωθούν νέα κέντρα υποδοχής (hotspots) σε ευρωπαϊκό έδαφος, πέραν των υπαρχόντων σε Ελλάδα και Ιταλία. Σύμφωνα με πληροφορίες, η Γαλλία, η Ισπανία και η Μάλτα είναι οι χώρες που θα φιλοξενήσουν τέτοια κέντρα ώστε να μπορούν να μοιράζονται σε αυτά όσοι μετανάστες διασώζονται σε διεθνή ύδατα. Τα κέντρα αυτά ονομάζονται «ελεγχόμενα» (controlled) και όχι «κλειστά» (closed), όρος που δεν ήθελαν ούτε η Αθήνα ούτε η Μαδρίτη. Σε αυτά τα hotspots θα γίνεται διαχωρισμός των παράτυπων μεταναστών από τους πρόσφυγες. Φυσικά, η δημιουργία τέτοιων κέντρων θα γίνεται «μόνο σε εθελοντική βάση», φράση που προστέθηκε ώστε να καμφθούν οι θέσεις των χωρών του Βίσεγκραντ και φυσικά της Αυστρίας. Ωστόσο, οι ασάφειες είναι πολλές. Τι σημαίνει αλήθεια ότι «η μέριμνα όσων διασώζονται» και «η ασφαλής και ταχεία επεξεργασία» θα γίνονται με την «πλήρη στήριξη της ΕΕ;». Είναι σαφές ότι αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει ένα Κοινό Ευρωπαϊκό Σύστημα Ασύλου (CEAS) και ο σημερινός οργανισμός (EASO) δεν έχει ούτε την εντολή ούτε τη δυνατότητα για κάτι τέτοιο. Κρίνοντας δε από το γεγονός ότι οι διαπραγματεύσεις για το Σύστημα του Δουβλίνου έχουν κυριολεκτικά βαλτώσει, η «πλήρης στήριξη της ΕΕ» συνιστά πολύ μακρινό ενδεχόμενο.

Στα Συμπεράσματα επισημαίνεται ότι απαιτείται μια «συνολική προσέγγιση» για το Μεταναστευτικό, με συνδυασμό «αποτελεσματικού ελέγχου των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ, αυξημένης εξωτερικής δράσης και των εσωτερικών πτυχών». Ωστόσο, η πλέον αμφιλεγόμενη και ασαφής ιδέα είναι αυτή που έχει πέσει στο τραπέζι το τελευταίο διάστημα για τις «περιφερειακές πλατφόρμες αποβίβασης» (regional disembarkation platforms). Ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ντόναλντ Τουσκ υπερασπίστηκε με θέρμη την ιδέα αυτή στη συνέντευξη Τύπου (ιδιαίτερα σε τρίτες χώρες), αλλά θα χρειαστεί πολλή δουλειά από την Κομισιόν για να υλοποιηθεί. Σύμφωνα δε με ενημερωτικό δελτίο που μοίρασε η Επιτροπή, έχουν διαμορφωθεί τρία σενάρια σχετικά με τις πλατφόρμες. Το πρώτο αφορά τη δημιουργία πλατφορμών σε ευρωπαϊκό έδαφος, που θα μπορούσε όμως να σημαίνει και αύξηση της δυναμικότητας των υπαρχόντων hotspots, όπως αυτά στα ελληνικά νησιά, εφόσον κριθεί αναγκαίο. Το δεύτερο είναι η διαμόρφωσή τους σε τρίτες χώρες (στην Αφρική), είτε διέλευσης, είτε προέλευσης –κάτι όμως που θα απαιτήσει τη συναίνεση των χωρών αυτών. Ηδη υπάρχουν σκέψεις για δημιουργία τέτοιων κέντρων σε χώρες όπως η Τυνησία, η Λιβύη, το Μαρόκο και ο Νίγηρας. Το τρίτο και ίσως δυσκολότερο από νομικής και πολιτικής άποψης είναι η επεξεργασία των αιτήσεων ασύλου ή της διαδικασίας επιστροφών σε τρίτες χώρες. Πριν από τα παραπάνω, όμως, σημαντικότερη κρίνεται η συγκέντρωση των 500 εκατομμυρίων ευρώ για το Καταπιστευματικό Ταμείο για την Αφρική, ώστε μεταξύ άλλων να βοηθηθεί η λιβυκή Ακτοφυλακή.

Κατά τον κ. Τσίπρα, με τον βαλκανικό διάδρομο κλειστό και δύο επιχειρήσεις του Frontex στα ελληνοαλβανικά και στα ελληνοσκοπιανά σύνορα, δεν περνούν από εκεί περισσότερα από 100-150 άτομα τον μήνα. Η Ελλάδα μπορεί να δεχθεί πίσω αυτούς τους ανθρώπους, από τη στιγμή που στο κείμενο της τριμερούς συμφωνίας προβλέπεται ότι η Γερμανία θα εξετάσει και θα προωθήσει τις οικογενειακές επανενώσεις στο πλαίσιο των προβλέψεων του Συστήματος του Δουβλίνου. Υπάρχουν περίπου 3.000 τέτοιες περιπτώσεις, τις οποίες μέχρι σήμερα το Βερολίνο αρνούνταν να εξετάσει.

Από στενή πολιτική σκοπιά πάντως, ο κ. Τσίπρας εμφανίστηκε κερδισμένος ανακοινώνοντας τη μείωση του ΦΠΑ στα ελληνικά νησιά που έχουν hotspots. Κατά τον έλληνα πρωθυπουργό αυτό το αίτημα το είχε θέσει στον Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ κατά την πρόσφατη επίσκεψη του προέδρου της Κομισιόν στην Αθήνα. Θα πρέπει όμως, σύμφωνα με συγκλίνουσες πληροφορίες, να θεωρηθεί δεδομένο ότι χωρίς τη συγκατάθεση της καγκελαρίου Μέρκελ και την έγκριση των θεσμών δεν θα μπορούσε να ικανοποιηθεί.

Ο κ. Τσίπρας εξέφρασε επίσης ικανοποίηση για την αναφορά στα Συμπεράσματα περί αποδέσμευσης της δεύτερης δόσης των 3 δισ. ευρώ στο πλαίσιο της βοήθειας προς την Τουρκία, αλλά και για την πλήρη εφαρμογή τόσο της διμερούς Συμφωνίας Επανεισδοχής Ελλάδας – Τουρκίας (την οποία έχει μονομερώς παγώσει η Αγκυρα) όσο και της αντίστοιχης ΕΕ – Τουρκίας (που όμως επίσης δεν λειτουργεί, καθώς η Αγκυρα δεν αναγνωρίζει την Κυπριακή Δημοκρατία). Η Αθήνα ευελπιστεί επίσης σε ουσιαστικές προτάσεις από την Κομισιόν για ένα ενιαίο σύστημα επιστροφών, αν και στα Συμπεράσματα είναι σαφής η πίεση προς την ελληνική πλευρά να επιταχύνει τις επιστροφές προς την Τουρκία.

Τα αντίπαλα στρατόπεδα και ο ρόλος της Βιέννης

Τα στρατόπεδα που έχουν διαμορφωθεί θέτουν ξεκάθαρους περιορισμούς στην επίτευξη ουσιαστικής προόδου στο Μεταναστευτικό. Η «Ομάδα του Βίζεγκραντ» και η Αυστρία, η σκληρή γερμανική Δεξιά του CSU στη Βαυαρία, που αισθάνεται ότι απειλείται από την ακροδεξιά «Εναλλακτική για τη Γερμανία» (AfD) εν όψει των τοπικών εκλογών του προσεχούς Οκτωβρίου, αλλά και η ακροδεξιά, λαϊκιστική Λέγκα στην Ιταλία υπό τον Ματέο Σαλβίνι συναποτελούν ένα μείγμα «εκρηκτικό». Παρά την εκ πρώτης όψεως συναινετική στάση του, ο Ντόναλντ Τουσκ φαίνεται ότι κινείται πιο κοντά σε αυτό το στρατόπεδο.

Από την άλλη πλευρά, υπάρχει μια πιο «ευρωπαϊκή διάσταση». Παρά τις μεταξύ τους διαφοροποιήσεις, η Ανγκελα Μέρκελ και ο Εμανουέλ Μακρόν συνιστούν τους πυλώνες του δεύτερου στρατοπέδου, στο οποίο όπως φαίνεται εντάσσονται τόσο ο Αλέξης Τσίπρας όσο και ο νέος πρωθυπουργός της Ισπανίας, ο Πέδρο Σάντσεθ (σύμφωνα με αυτόπτες μάρτυρες μέσα από τη συνεδρίαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, ο Σοσιαλιστής πολιτικός κινήθηκε σε πολύ συναινετική γραμμή), καθώς επίσης οι κυβερνήσεις της Πορτογαλίας, της Μάλτας και της Σουηδίας. Θα πρέπει πάντως να θεωρηθεί επιτυχία που κατά τις μαραθώνιες διαπραγματεύσεις της Πέμπτης το στρατόπεδο των μετριοπαθών κατάφερε να έλξει προς το μέρος του τον ιταλό πρωθυπουργό Τζιουζέπε Κόντε. Αυτό δεν σημαίνει ότι η Ρώμη έχει λάβει τις τελικές αποφάσεις της. Ισως να ακούγεται πρώιμο, αλλά δεν αποκλείεται ο κ. Κόντε να θέλησε να ανεβάσει ελαφρώς τις προσωπικές του μετοχές, μετακινούμενος σε πιο διαλλακτικές θέσεις, από το να κατηγοριοποιηθεί από τους ομολόγους του στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ως απλό «πολιτικό υποχείριο» του Ματέο Σαλβίνι.

Μπορεί μέχρι σήμερα ο ούγγρος πρωθυπουργός Βίκτορ Ορμπαν να θεωρούνταν ο άτυπος ηγέτης της σκληρής πτέρυγας εντός της ΕΕ, αλλά πλέον υπάρχει ένα άλλο πρόσωπο που διεκδικεί, αν δεν έχει ήδη κερδίσει, αυτόν τον ρόλο. Αυτός δεν είναι άλλος από τον καγκελάριο της Αυστρίας Σεμπάστιαν Κουρτς, η χώρα του οποίου αναλαμβάνει από σήμερα την εκ περιτροπής προεδρία του Συμβουλίου. Σύμφωνα με ορισμένες πληροφορίες, οι αρχικές ιδέες που είχε κυκλοφορήσει η αυστριακή προεδρία ήταν υπερβολικά προωθημένες και σε κάποια σημεία τους άγγιζαν το αυστραλιανό μοντέλο διαχείρισης του Μεταναστευτικού. Η Βιέννη δεν φέρεται διατεθειμένη να προωθήσει με ζήλο μια ουσιαστική μεταρρύθμιση των προβλέψεων του Συστήματος του Δουβλίνου. Πάντως, στα Συμπεράσματα αναφέρεται ότι είναι αναγκαίο να υπάρξει ταχεία συμφωνία επί του Δουβλίνου «το συντομότερο δυνατόν», ενώ το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο θα επανεξετάσει την πρόοδο που θα έχει σημειωθεί τον προσεχή Οκτώβριο. Η επίτευξη όμως μιας συμφωνίας ως τα τέλη του 2018 μοιάζει άπιαστο όνειρο.