Η αφήγηση είναι η εξιστόρηση μιας ορισμένης σειράς συμβάντων που μεταβάλλουν μια αρχική κατάσταση πραγμάτων ή ενεργειών μέσα από πράξεις που διαπράττονται από τους ήρωες μιας ιστορίας. Για να αφηγηθείς όμως κάτι, πρέπει να το επινοήσεις. Και προϋπόθεση γι’ αυτό είναι η έμπνευση. Η έμπνευση δεν είναι ένα τζίνι που το βγάζεις από ένα μπουκάλι. Δεν ξυπνάς μια ωραία μέρα, λες θέλω να γράψω ένα μυθιστόρημα και αποφασίζεις: λοιπόν, θα γράψω αυτό. Ας το πάρουμε από την αρχή. Εν αρχή ην το χάος. Το χάος μέσα μας. Ενας αταξινόμητος χώρος που περιέχει όλες τις εμπειρίες, τις εικόνες, τα διαβάσματα και τις αναμνήσεις της ζωής. Εν αρχή ην «αυτός», ο συγγραφέας, μόνος. Το χάος μπροστά σε μια κενή σελίδα Word. Και η ελπίδα να μην πάθεις το σύνδρομο της λευκής οθόνης και αρχίσεις να την κοιτάς επί ώρα ή κάνεις το λάθος να πατήσεις το κουμπί του Firefox και να περάσεις στο χάος του Διαδικτύου.
Κάποια στιγμή, εάν πρόκειται τελικά να γράψεις κάτι, θα πρέπει να σου έρθει μια ιδέα. Πώς όμως γίνεται αυτό; Δεν μπορείς να την παραγγείλεις, δεν μπορείς να την αγοράσεις. Η αφήγηση, ξέρετε, είναι μια πανάρχαια ιστορία. Ο καλύτερος μυθιστοριογράφος είναι ο Θεός. Η ιστορία δεν είναι μόνο απίστευτη. Συνέβη κιόλας! Πλην του Θεού, όμως, δεν υπάρχει παρθενογένεση στην τέχνη. Ολες οι ιστορίες του κόσμου έχουν κάποια κοινά μεταξύ τους. Καθεμία περιέχει, ενσωματώνει τις άλλες σαν τις Μπάμπουσκες, τις ρωσικές κούκλες. Τα έργα τα διατρέχουν εσωτερικά νήματα. «Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας» λέει ο Γ. Σεφέρης. Οι ιστορίες ταξιδεύουν, πλέουν εντός μας. Η έμπνευση μπορεί να έρθει από οτιδήποτε, όσο ταπεινό κι αν είναι αυτό. Από μια λέξη, από μια ανάμνηση, από μια εμπειρία. Αρκεί να είναι αυθεντική.
Σήμερα βλέπουμε να κυκλοφορούν διάφορα εγχειρίδια δημιουργικής γραφής, γραμμένα υπό τύπον οδηγιών, σαν να υπάρχει μια κατηγοριοποίηση στον χώρο. Οντως, από μια εποχή και μετά άρχισε μια προσπάθεια κατηγοριοποίησης της αφήγησης. Το 1928 ο ρώσος θεωρητικός Vladimir Propp εντόπισε 31 σταθερές λειτουργίες ή δράσεις πάνω στις οποίες οικοδομείται η αφήγηση των παραμυθιών, όπως η επιβολή μιας απαγόρευσης στον ήρωα, η μεταφορά του, με μαγικό συνήθως μέσο, από τον έναν τόπο στον άλλον κ.ά. Το πιο σημαντικό, κατά τη γνώμη μου, βιβλίο που γράφτηκε για το θέμα είναι το «Ταξίδι του Ηρωα» του Τζόζεφ Κάμπελ. Το «Ταξίδι του Ηρωα» αναφέρεται σε μια βασική δομή που βρίσκει κανείς σε πολλές αφηγήσεις απ’ όλον τον κόσμο. Αναρίθμητοι μύθοι από διαφορετικές εποχές και περιοχές μοιράζονται την ίδια πρωταρχική δομή και τα ίδια στάδια. Ο Κάμπελ υποστήριζε ότι στους μύθους το ταξίδι του ήρωα ακολουθεί ένα σταθερό μοντέλο, ένα μοντέλο που ακολουθούν όλοι οι πολιτισμοί και βάσει του οποίου χτίζουν τα διάφορα έπη και τους ηρωικούς τους μύθους. Στο βιβλίο αυτό, επίσης, σκιαγράφησε τις βασικές συνθήκες, τα στάδια και τις εκβάσεις του αρχέτυπου ταξιδιού του ήρωα. Με λίγα λόγια, υποστηρίζει πως ένας ήρωας φεύγει από τον Καθημερινό του Κόσμο, περνάει το «Κατώφλι» και μπαίνει σε μια «Υπερφυσική» Περιοχή, στον «Αλλο Κόσμο».
Εκεί αντιμετωπίζει Αγριες Δυνάμεις και Εμπόδια και εν τέλει επικρατεί. Ο ήρωας επιστρέφει από τη μυστηριώδη αυτή περιπέτεια με δύναμη και γνώση που θα μοιραστεί με τους συνανθρώπους του. Αυτές είναι πολύ ενδιαφέρουσες και ουσιαστικές προσεγγίσεις θεωρητικού χαρακτήρα που μπορεί να είναι εξαιρετικά βοηθητικές.
Σήμερα έχουν βγει πολλές έτοιμες «αμερικανιές» ή συνταγές, βιβλία τύπου how to write, how to not write, πώς να γράψετε ένα βιβλίο σε δυο εβδομάδες και άλλα ευτράπελα. Ακόμα και software που παίρνουν από το χεράκι τον επίδοξο συγγραφέα και τον οδηγούν βήμα-βήμα στο να γράψει ένα υποτιθέμενο βιβλίο. Ολα αυτά δεν έχουν καμία σχέση με τη λογοτεχνία. Ζούμε όμως σε μια εποχή όπου η επικοινωνία παίζει τεράστιο ρόλο. Πώς, λοιπόν, να μην έχει επηρεάσει αυτό την αφήγηση, τη συγγραφή; Η έννοια της επικοινωνίας αποτελεί αμφιλεγόμενο και πολυσυζητημένο θέμα στην εποχή μας. Ωστόσο, δεν ξέφυγε ποτέ από το σύστημα πομπός – δέκτης. Το θέμα είναι το «κείμενο» και στον τρόπο που αυτό διαβάζεται από τον «αναγνώστη» καθώς αυτός αλληλεπιδρά σε αυτό προσθέτοντας στοιχεία της δικής του πολιτισμικής εμπειρίας στα σημεία και στους κώδικές του.
Κάποιοι, όπως ο Thomas Pettitt, θεωρούν ότι η γουτεμβέργεια εποχή ήταν μια παρένθεση. Πρόκειται για τη θεωρία που υποστηρίζει ότι η γουτεμβέργεια περίοδος, από τον 15ο ως τον 20ό αιώνα, μια εποχή που καθορίστηκε από την κειμενικότητα, ήταν ουσιαστικά μια διακοπή του τόξου της ανθρώπινης επικοινωνίας. Και πως τώρα, στη μετα-Gutenberg περίοδο, μέσα από την αρχιτεκτονική του Δικτύου, επιστρέφουμε σταδιακά σε μια φάση όπου η προφορικότητα, η συζήτηση, το τσατ, το εφήμερο καθορίζουν την αφηγηματική κουλτούρα των μίντια και κατ’ επέκταση τη δομή της αφήγησης. Κατά τη γνώμη μου, η συγγραφή, από τη χάραξη στην πλάκα ως το tweet, ήταν πάντα μια επιμέλεια χάους. Στην αρχή υπάρχει ένα αταξινόμητο, χαοτικό υλικό που σε περιτριγυρίζει. Μέσα από αυτό κάποια στιγμή αναδύονται καταστάσεις, πρόσωπα, σχέσεις. Αναδύεται μια ιδέα, μια αφήγηση. Εσύ αυτή την ιδέα πρέπει να την οδηγήσεις, να την επιμεληθείς. Να γίνεις ένας ποιμένας νεφών. Μια παρένθεση εδώ. Να τονίσω πως η διατήρηση της άγνοιας είναι σπουδαίο εργαλείο. Οταν γνωρίζεις τα πάντα για την ιστορία σου, η πορεία μπορεί και να είναι καταστροφική. Είναι τελικά ευτυχία να συνειδητοποιείς ότι ενώ θέλεις ένας χαρακτήρας σου να κάνει κάτι, εκείνος να το αρνείται. Οσο οι χαρακτήρες μένουν ζωντανοί, τόσο η πλοκή ακολουθεί.
Η συγγραφή είναι μια ακραία δράση προσοχής και μνήμης, ζητεί από τα εγκεφαλικά σου κύτταρα να κάνουν όλο και περισσότερους συνδυασμούς. Ο εγκέφαλος, ξέρετε, αλληλεπιδρά με τον εαυτό του. Ακούει λέξεις, βλέπει λέξεις, μιλά λέξεις, γεννάει ρήματα. Οι δράσεις αυτές συμβαίνουν σε διάφορα διαμερίσματα του νου. Η γραφή δίνει εντολές σε αυτά τα διαφορετικά διαμερίσματα να αρχίσουν να συνεργάζονται, κάνοντας υπό μια έννοια γυμναστική στις συνάψεις, καλωδιώνοντάς τες. Τώρα, τι αγγέλους θα δημιουργήσουν; Τι τέρατα θα δημιουργήσουν; Θα δούμε, θα το διερευνήσουμε. Με αυτόν τον τρόπο ασκούνται οι συγγραφείς, δόκιμοι και επίδοξοι, έτσι κατασκευάζεται η νανοτεχνολογία της φαντασίας μας.
Από τη στιγμή που ο άνθρωπος λάξευσε τα πρώτα γράμματα στην πέτρα, το ανθρώπινο σώμα ήταν έτοιμο για τις λειτουργίες της ανάγνωσης και της γραφής. Ηταν έτοιμο να αποθηκεύσει, να ανακαλέσει και να αποκωδικοποιήσει τους τρόπους των αισθήσεων. Η γνώση είναι εγγεγραμμένη μέσα μας πριν ακόμα τη συνειδητοποίηση. Ο άνθρωπος χρησιμοποιεί τις ιστορίες για να θυμάται και για να τακτοποιεί τη ζωή του. Κάθε φορά που έρχεται αντιμέτωπος με νέες πληροφορίες ενστικτωδώς δημιουργεί ιστορίες για να τις εξηγήσει και να τις θυμηθεί. Ο αριθμός 8783274797 περιέχει πολύ λιγότερη πληροφορία από την ιστορία της «Σταχτοπούτας», αλλά εκείνη είναι που συγκρατείς. Οσο μεγαλώνουμε«απορροφάμε» τις ιστορίες που μας έχουν ειπωθεί από ανθρώπους σημαντικούς για τη ζωή μας. Αυτές οι ιστορίες έχουν «αξία επιβίωσης» και είναι εκείνες που μας κρατούν ασφαλείς, αυτές τις οποίες ανακαλούμε. Το παιδί μαθαίνει ότι δεν μπορεί να πετάξει ή ότι δεν μπορεί να διασχίσει έναν δρόμο με αυτοκίνητα μέσα από ιστορίες. Χρειαζόμαστε ιστορίες γιατί στην ουσία και εμείς δεν είμαστε παρά «ιστορίες» εν εξελίξει. Η ιστορία μας είναι το άθροισμα όσων έχουμε ζήσει. Είμαστε αενάως εκτυλισσόμενα δράματα, τραγωδίες και κωμωδίες.
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
