Πριν από μερικά χρόνια ένα editorial μόδας του αντισυμβατικού «Vice» είχε προκαλέσει αίσθηση. Θέμα του, οι τελευταίες στιγμές διάσημων «καταραμένων» γυναικών της λογοτεχνίας: μια wannabe Σίλβια Πλαθ που φλερτάρει επικίνδυνα με έναν ανοιχτό φούρνο, μια αιθέρια ύπαρξη ως άλλη Βιρτζίνια Γουλφ που βηματίζει σταθερά μέσα σε μια λίμνη φορώντας μαύρο βαρύ παλτό και αέρινο λευκό φόρεμα, μια «σωσίας» της μοιραίας ποιήτριας Ελίζ Κόουεν που κείτεται στο πλακόστρωτο λίγο μετά τη θεαματική βουτιά της από τον έβδομο όροφο κτιρίου στο Μαϊάμι Μπιτς. Κάθε φωτογραφία συνοδευόταν από το έτος γεννήσεως κάθε λογοτέχνιδας, από τη χρονολογία και τον τρόπο με τον οποίο επέλεξε να βάλει τέλος στη ζωή της και φυσικά από δεκάδες credits για το styling, τα ρούχα και τα αξεσουάρ.
Η πλήρης αισθητικοποίηση της αυτοκτονίας ως fashion statement ξεδιπλωνόταν σε αυτά τα στιγμιότυπα. Δεν ήταν η πρώτη φορά. Το κοινό φαίνεται να διψά για διάσημους, ιδανικούς αυτόχειρες, που ενώ φαινομενικά τα είχαν όλα, δεν είχαν τελικά τίποτα. Το κατάλοιπο μιας παλαιάς χριστιανικής ηθικής που ήθελε τον άνθρωπο ο οποίος αφαιρεί τη ζωή του ιδίοις χερσί να διαπράττει το ύψιστο αμάρτημα, σε αυτές τις περιπτώσεις πάντα υποχωρούσε για να θρέψει το συλλογικό φαντασιακό. Ισως γιατί ήταν καθησυχαστική η σκέψη ότι «εμείς οι «κοινοί θνητοί», μολονότι μας γνωρίζει το πολύ-πολύ ο γείτονάς μας, έχουμε καταφέρει να είμαστε περισσότερο ευτυχισμένοι από τη Χριστίνα Ωνάση». Κάπως έτσι, επαναπαυμένοι σε λοιπά κλισέ όπως «η δόξα και τα πλούτη δεν φέρνουν την ευτυχία», προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε το ανερμήνευτο μιας αυτοκτονίας.
Πριν από μερικές ημέρες την παγκόσμια κοινότητα συντάραξαν τρεις ακόμα θάνατοι διασήμων: πρώτα η αυτοκτονία της αμερικανίδας σχεδιάστριας Κέιτ Σπέιντ, ύστερα η είδηση ότι η αδελφή της βασίλισσας Μάξιμα της Ολλανδίας, Ινές Σορεγκιέτα, έθεσε τέλος στη ζωή της, για να κλείσει ο μακάβριος κύκλος με τo απονενοημένο διάβημα του νεοϋορκέζου σεφ Αντονι Μπουρντέν. Ηταν η αφορμή για να ανοίξει ένας νέος κύκλος διαδικτυακού πένθους στα social media, με εκατομμύρια ψηφιακά RIP (συντομογραφία τού αναπαύσου εν ειρήνη) να κοσμούν τα status και τα newsfeed σαν άλλα πένθιμα κεράκια. Είχε προηγηθεί τον Απρίλιο η αυτοκτονία, όπως αποδείχθηκε τελικά, του 28χρονου σουηδού dj και μουσικού παραγωγού Avicii (κατά κόσμον Τιμ Μπέργκλινγκ), ο οποίος έπασχε από βαθιά κατάθλιψη, αδυνατώντας όπως φαίνεται να διαχειριστεί τη φήμη του, ενώ μόλις πριν από λίγες ημέρες έγινε γνωστή η είδηση ότι η ηθοποιός Χέδερ Λοκλίαρ, γνωστή από τη σειρά «Στη λεωφόρο του Μέλροουζ»,νοσηλεύεται σε νοσοκομείο έπειτα από ένα βίαιο ξέσπασμα –απείλησε να αυτοκτονήσει και συνεπλάκη με τους γονείς της που πήγαν να την εμποδίσουν.
Τα ερωτήματα που συνοδεύουν πάντα το άκουσμα της αυτοχειρίαςενός επώνυμου προσώπου αναδύθηκαν και αυτή τη φορά, καθώς η δημοσιότητα και η επαγγελματική επιτυχία ταυτίζεται από πολλούς με την ευτυχία, για να αγνοήσουμε για μία ακόμα φορά το γεγονός ότι «καμία αυτοκτονία δεν υποκινείται ποτέ από τις ίδιες αιτίες», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά στο ΒΗΜAgazino και η Φωτεινή Τσαλίκογλου, καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και συγγραφέας –πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο της «Ο έλληνας ασθενής. Μια ιστορία» από τις εκδόσεις Καστανιώτη: «Κάθε αυτοκτονία φέρει μια μοναδικότητα, γιατί το νόημα της αυτοχειρίας πάντα θα διαφεύγει από απλές αιτιολογήσεις. Οι άνθρωποι δεν αυτοκτονούν γιατί δεν μπορούν να ζήσουν, αυτοκτονούν γιατί δεν μπορούν να ζήσουν έτσι, και αυτό το «έτσι» περικλείει ένα ολόκληρο σύμπαν αναγνώσεων» εξηγεί και συμπληρώνει: «Ενας ηθελημένος θάνατος μας τρομάζει γιατί δεν μπορούμε να τον κατανοήσουμε. Γι’ αυτό ψάχνουμε την ερμηνεία πίσω από κάθε αυτοκτονία, γιατί η ερμηνεία πάντα μας ησυχάζει, μας καταλαγιάζει. Συνήθως λοιπόν μετά από μια αυτοκτονία ενοχοποιείται μια ψυχική ασθένεια, μια συναισθηματική διαταραχή όπως η κατάθλιψη ή η διπολική διαταραχή. Στην πραγματικότητα τίποτε από αυτά δεν αρκεί για να την ερμηνεύσει πλήρως. Η αυτοχειρία αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο, το οποίο κρατά πάντοτε ένα ανερμήνευτο κομμάτι. Δεν θα ξεχάσω ποτέ την απάντηση της συζύγου του Νίκου Πουλαντζά, Ανί Λεκλέρ, όταν ρωτήθηκε γιατί εκείνος αυτοκτόνησε. Εκείνη, μια μη θρησκευόμενη γυναίκα, απάντησε: «Ο Θεός μόνο ξέρει»».
Οι ερμηνείες, οι κατηγοριοποιήσεις πίσω από τις αυτοκτονίες διασήμων και η αναπαραγωγή δημοφιλών κλισέ όπως αυτό του καταραμένου καλλιτέχνη φαντάζουν τελικά απλοϊκές. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Μαγιακόφσκι, ο οποίος αυτοκτόνησε το 1930 απογοητευμένος ερωτικά και αποξενωμένος από το σοβιετικό καθεστώς, πέντε χρόνια νωρίτερα έψεγε τον ρώσο ποιητή Σεργκέι Γεσένιν επειδή προέβη στο απονενοημένο. Οταν τελικά προχώρησε και εκείνος στο δικό του μοιραίο διάβημα, διευκρίνισε: «Δεν είναι λύση αυτό που κάνω (δεν τη συνιστώ σε κανέναν), αλλά δεν έχω και άλλη διέξοδο».
Ετσι η αυτοκτονία της Κέιτ Σπέιντ δεν μπορεί να συνδεθεί με αυτήν του Αλεξάντερ Μακ Κουίν επειδή υπήρξαν και οι δύο σχεδιαστές, όπως ούτε εκείνη του Κώστα Καρυωτάκη με αυτήν του Ερνεστ Χέμινγκγουεϊ επειδή αμφότεροι αυτοκτόνησαν με όπλο. Μία από τις πολλές ερμηνείες για την αυτοχειρία του Χέμινγκγουεϊ είναι ότι η υγεία του είχε κλονιστεί εξαιτίας δύο αεροπορικών ατυχημάτων στην Αφρική το 1954 και από την κατάχρηση αλκοόλ, τη στιγμή που κάποιοι συνδέουν τη σύφιλη με την αυτοχειρία του έλληνα ποιητή. Μπορούμε λοιπόν να σταθούμε μόνο στα γεγονότα. Ο Καρυωτάκης έβαλε τέλος στη ζωή του το απόγευμα της 21ης Ιουλίου 1928 (συμπληρώνονται εφέτος 90 χρόνια από τον θάνατό του) κάτω από έναν ευκάλυπτο στην ακρογιαλιά της Πρέβεζας, πυροβολώντας με ένα πιστόλι την καρδιά του. Προηγουμένως είχε επιχειρήσει να πνίγει κολυμπώντας.Στο υστερόγραφο του τελευταίου του σημειώματος που έγραψε στον «Ουράνιο κήπο», το παραλιακό καφενείο της Πρέβεζας στο οποίο είχε περάσει τις τελευταίες του στιγμές, έλεγε: «Και για ν’ αλλάξουμε τόνο. Συμβουλεύω όσους ξέρουν κολύμπι να μην επιχειρήσουνε ποτέ να αυτοκτονήσουν διά θαλάσσης. Ολη νύχτα απόψε επί δέκα ώρες, εδερνόμουν με τα κύματα. Ηπια άφθονο νερό, αλλά κάθε τόσο, χωρίς να καταλάβω πώς, το στόμα μου ανέβαινε στην επιφάνεια. Ωρισμένως, κάποτε, όταν μου δοθεί η ευκαιρία, θα γράψω τις εντυπώσεις ενός πνιγμένου».
To buzz μετά το απονενοημένο
Μπορεί να μην μπορούμε να ερμηνεύσουμε τα αίτια πίσω από κάθε αυτοκτονία, γινόμαστε όμως μάρτυρες του αντίκτυπου που έχει στην κοινωνία. Οπως χαρακτηριστικά ανέφερε ο Nταν Ράιντμπεργκ, εκτελεστικός διευθυντής μιας αμερικανικής γραμμής ενημέρωσης για την αυτοκτονία, μετά τις πρόσφατες αυτοχειρίες του σεφ Αντονι Μπουρντέν και της σχεδιάστριας Κέιτ Σπέιντ σημειώθηκε αύξηση κατά 20%-30% του αριθμού των κλήσεων που δέχθηκαν. Αντίστοιχα, το Εθνικό Κέντρο για την Πρόληψη των Αυτοκτονιών κάνει λόγο για αύξηση της τάξης του 65%, ενώ η γραμμή Crisis Text Line, η οποία παρέχει υποστήριξη μέσω γραπτών μηνυμάτων, έκανε λόγο για μια αύξηση που άγγιξε το 116%. Δεν θα πρέπει να μας τρομάζουν αυτά τα δεδομένα. Είναι παρήγορο ότι άνθρωποι σήκωσαν το τηλέφωνο και ζήτησαν βοήθεια. Το ανησυχητικό είναι μήπως η ευρεία κάλυψη της αυτοκτονίας από τα ΜΜΕ και το ανάλογο buzz που δημιουργήθηκε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δημιουργήσουν τάσεις μιμητισμού και αύξηση αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών στον γενικό πληθυσμό.
Η υπόθεση της αυτοκτονίας του Ρόμπιν Γουίλιαμς είναι χαρακτηριστική. Μελέτη που πραγματοποίησαν ερευνητές της Σχολής Δημόσιας Υγείας του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης, με επικεφαλής τον Ντέιβιντ Φινκ του Τμήματος Επιδημιολογίας, αποκάλυψε ότι τέσσερις μήνες μετά την αυτοκτονία του βραβευμένου με Οσκαρ ηθοποιού καταγράφηκαν 10% περισσότερες αυτοκτονίες (1.841) από τις αναμενόμενες με βάση τις έως τότε τάσεις. Η αύξηση ήταν μεγαλύτερη μεταξύ των ανδρών ηλικίας 30-44 ετών, ενώ το πιο εντυπωσιακό στοιχείο ήταν η αύξηση κατά 32% των αυτοκτονιών με τη μέθοδο της ασφυξίας, του τρόπου δηλαδή με τον οποίο ο ίδιος ο αμερικανός κωμικός επέλεξε να βάλει τέλος στη ζωή του. Είναι χαρακτηριστικό ότι η αδελφή της Κέιτ Σπέιντ αποκάλυψε ότι η σχεδιάστρια είχε εμμονή με τον αγαπημένο πρωταγωνιστή του «Κύκλου των χαμένων ποιητών».
Βέβαια, ο επικεφαλής της έρευνας του Κολούμπια έσπευσε να ξεκαθαρίσει ότι η έρευνα δεν αποδεικνύει πως η κάλυψη του θανάτου του Ρόμπιν Γουίλιαμς από τα ΜΜΕ και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δημιούργησε την παρατηρούμενη αύξηση στις αυτοκτονίες, χωρίς όμως να αρνείται πως δεν υπήρξε κάποια σύνδεση μεταξύ των γεγονότων. Σύμφωνα με τον ίδιο, παρά το γεγονός ότι οι αιτίες που οδηγούν σε κάθε αυτοκτονία είναι διαφορετικές, σε μερικές περιπτώσεις προηγούνται τρία γνώριμα, ανησυχητικά καμπανάκια: η ρωγμή του κοινωνικού κόσμου του αυτόχειρα, η πρόσβασή του στο μέσο με το οποίο θα πραγματοποιήσει το απονενοημένο και η ικανότητά του να υπερβεί τον έμφυτο φόβο του θανάτου. Σύμφωνα με τον Ντέιβιντ Φινκ, η αυτοχειρία ενός διασήμου προσώπου μπορεί ακριβώς να τον ωθήσει να βάλει στην άκρη αυτόν τον αρχέγονο φόβο. «Αφού αυτός το έκανε, θα μπορέσω κι εγώ». Είναι ίσως χαρακτηριστικό το γεγονός ότι στη βικτωριανή Αγγλία οι ιατροδικαστές δεν επέστρεφαν ποτέ το όργανο με το οποίο ο αυτόχειρας έβαλε τέλος στη ζωή του στην οικογένειά του, φοβούμενοι πως αν το έκαναν θα αύξαναν τις πιθανότητες να το επιχειρήσει και κάποιο άλλο μέλος της οικογένειας.
Σχολιάζοντας το φαινόμενο του μιμητισμού, η Φωτεινή Τσαλίκογλου σημειώνει: «Τολμώ να πω ότι η απόδοση μιας αυτοκτονίας σε μιμητισμό είναι μία ακόμα ερμηνευτική οδός για να εξηγήσουμε μια αυτοκτονία. Ηδη από πολύ παλιά, από την εποχή που εκδόθηκε το επιστολογραφικό μυθιστόρημα του Γκαίτε «Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου», είχε υποστηριχθεί, χωρίς να τεκμηριωθεί, ότι εκατοντάδες νεαροί είχαν οδηγηθεί στην αυτοχειρία μετά από μια ερωτική απογοήτευση, αντιγράφοντας πιστά τον σκοτεινό ρομαντικό λογοτεχνικό ήρωα του Γκαίτε. Και μιλάμε για μια προμιντιακή εποχή».
Οπως εξηγεί η κυρία Τσαλίκογλου, σήμερα τα ΜΜΕ έχουν τον δικό τους τρόπο να προβάλλουν τη ζωή των διασημοτήτων, ακόμα και τη λάμψη του θανάτου τους, με το κοινό να καταβροχθίζει κάθε μακάβρια λεπτομέρεια σαν να επιδιώκει να εμβαπτιστεί σε μια «θανατολαγνική ασημόσκονη». «Μετά την αυτοκτονία της Μέριλιν Μονρόε είχε σημειωθεί μια αύξηση των αυτοκτονιών που άγγιζε το 12%, και πάλι όμως δεν θεωρώ ότι υπάρχει μια σχέση αιτίας-αιτιατού ανάμεσα στα δύο γεγονότα» αναφέρει. «Οι εξηγήσεις που δίνουμε αφορούν πάντα εμάς τους σχολιαστές, τους αναγνώστες της είδησης και όχι τους πρωταγωνιστές. Ακόμα και τα ίδια τα σημειώματα της αυτοκτονίας δεν αποκαλύπτουν την πλήρη αλήθεια, αλλά την αλήθεια της στιγμής που γράφτηκαν. Οπως μια σκηνή ενός έργου ποτέ δεν μπορεί να συνοψίσει ολόκληρη την υπόθεση. Δεν μπορούμε πάντως να αρνηθούμε ότι η κοινωνία του θεάματος καθιστά θελκτική την είδηση της αυτοκτονίας μιας διασημότητας και γι’ αυτό έχει γίνει προσπάθεια να τεθούν κάποιοι κανόνες ώστε να μην προβάλλεται η είδηση με τρόπους εντυπωσιασμού».
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει θέσει συγκεκριμένους κανόνες για την κάλυψη μιας αυτοκτονίας, κανόνες που βεβαίως παρακάμπτονται τις περισσότερες φορές από τα ΜΜΕ. Για παράδειγμα, να μην περιγράφουν τον τρόπο της διάπραξης της αυτοχειρίας, να μην την προτάσσουν με πηχυαίους, συναισθηματικούς τίτλους, να παρέχουν πάντα σε τέτοιου είδους άρθρα τηλεφωνικό αριθμό στήριξης για την αποτροπή αυτοκτονιών. Ερευνες έχουν αποδείξει ότι όταν τηρούνται αυτοί οι κανόνες δεοντολογίας, η κάλυψη της είδησης της αυτοκτονίας από τα ΜΜΕ μπορεί να λειτουργήσει ακόμα και προστατευτικά, αποτρεπτικά. Οι επιστήμονες, μάλιστα, δανείστηκαν για να περιγράψουν αυτή τη διάσταση το όνομα του Παπαγκένο, του ήρωα του Μότσαρτ από τον «Μαγικό Αυλό», ο οποίος την τελευταία στιγμή δεν προχώρησε στο απονενοημένο διάβημα που σχεδίαζε.
Ακόμα όμως και σε έναν ιδανικό κόσμο όπου τα ΜΜΕ θα συμμορφώνονταν με τους σωστούς κανόνες της προβολής της είδησης μιας αυτοκτονίας, όπως για παράδειγμα συνέβη με την αυτοχειρία του Κερτ Κομπέιν τον Απρίλιο του 1994, όπου η κάλυψη υπήρξε αρκετά υπεύθυνη, είναι σαφές ότι σήμερα αυτό δεν μπορεί να συμβεί στον απορρυθμισμένο κόσμο των social media. Γιατί την ίδια στιγμή που οι χρήστες στο άκουσμα της είδησης της αυτοχειρίας του Ρόμπιν Γουίλιαμς αναρτούσαν το τηλέφωνο της γραμμής πρόληψης αυτοκτονιών, διακινούνταν και ένα meme που δεν άργησε να γίνει viral. Aπεικόνιζε τον Αλαντίν της Disney να λέει: «Είσαι ελεύθερος τώρα, Τζίνι». Η συνδήλωση ήταν φανερή, καθώς ο Ρόμπιν Γουίλιαμς ήταν εκείνος που είχε δανείσει τη φωνή του στον αγαπημένο ένοικο του λυχναριού.
Η επίδραση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης μετά την είδηση της αυτοκτονίας ενός διάσημου προσώπου είναι ένα πεδίο που δεν έχει ακόμη αρκούντως διερευνηθεί. Πρόσφατη έρευνα που πραγματοποιήθηκε από ιάπωνες επιστήμονες έδειξε ότι οι αυτοκτονίες επιφανών προσώπων συνοδεύονται από αύξηση του ποσοστού των αυτοκτονιών στον γενικό πληθυσμό μόνο όταν υπάρχει μεγάλη αλληλεπίδραση για αυτές ανάμεσα στους χρήστες του Twitter. Αντίθετα, δεν παρουσιάζεται κάποια ιδιαίτερη αύξηση στις αυτοκτονίες του γενικού πληθυσμού όταν οι χρήστες του Τwitter δεν δείξουν κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον για μια αυτοκτονία διασήμου, ακόμα και αν αυτή έχει προβληθεί επαρκώς από τα παραδοσιακά μέσα.
Το ζήτημα σίγουρα θα μας απασχολήσει και στο μέλλον. Ηδη η ιστορία του Λόγκαν Πολ, δημοφιλούς ΥouΤuber, έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις. Οταν ο ίδιος και οι φίλοι του επισκέφθηκαν το δάσος Αοκιγκαχάρα που βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Φούτζι στην Ιαπωνία, μια περιοχή γνωστή για τις πολλές αυτοκτονίες που λαμβάνουν χώρα εκεί, προκειμένου να γυρίσουν ένα spooky βίντεο, τυχαία εντόπισαν ένα άψυχο σώμα. Και ενώ σοκαρίστηκαν από τον εντοπισμό της σορού, δεν σταμάτησαν να κάνουν αστεία, το οποία όπως ήταν λογικό προκάλεσαν σάλο.
Μια ειδική κατηγορία αποτελούν οι παίκτες των reality παιχνιδιών. Aπό το 2004 μέχρι το 2016 τουλάχιστον 21 παίκτες αμερικανικών reality αυτοκτόνησαν. Την αρνητική πρωτιά φέρει το «Τhe Bachelor», με τρεις παίκτριες να δίνουν τέλος στη ζωή τους, οι δύο μάλιστα προέρχονταν από τον ίδιο κύκλο. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή του σεφ Τζόζεφ Κερνίλια, παίκτη του «Κitchen Nightmares». Το 2007 ο σκληρός Γκόρντον Ράμσεϊ τού είπε: «Η επιχείρησή σου είναι έτοιμη να βυθιστεί στο γ**** ποταμό Χάντσον». Τρία χρόνια μετά, ο Κερνίλια αυτοκτόνησε στον ίδιο ποταμό, πηδώντας από τη γέφυρα Τζορτζ Ουάσιγκτον. Η ξαφνική δημοσιότητα, η έκθεση σε ένα αδηφάγο κοινό που μπορεί να κατασπαράξει μια προσωπικότητα, αλλά και η απότομη προσγείωση μετά το τέλος του reality σε μια καθημερινότητα που σε κάνει άσημο ξανά, είναι μερικές από τις πιθανές εξηγήσεις που μπορούν να δοθούν, χωρίς καμία να μπορεί επαρκώς να δικαιολογήσει μια τέτοια πράξη.
Πάντα κάθε αυτοκτονία θα κουβαλά το δικό της μυστήριο. Οπως αυτή του υποκόμη Λουίς Ελεμέδα το 1906. Οταν κατάλαβε ότι έχασε όλη του την περιουσία στα χαρτιά, ετοίμασε ένα δείπνο με επιφανείς προσκεκλημένους. Στο τέλος τούς επιφύλαξε μια έκπληξη: ένα κλουβί με τρία λιοντάρια εμφανίστηκε και εκείνος ατάραχος μπήκε μέσα αφήνοντας τα αιλουροειδή να τον κατασπαράξουν. Δεν θα μάθει κανείς ποτέ τι σκεφτόταν.
* Ο αριθμός 1018 (με αστική χρέωση) είναι μια 24ωρη γραμμή παρέμβασης για την αυτοκτονία (https://suicide-help.gr).
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
