Εκλογές στην Τουρκία σήμερα για δημοκρατία ή μήπως για κατάλυση της δημοκρατίας; Μήπως με άλλα λόγια έχουμε μπει στον ύπουλο δρόμο θανάτου της δημοκρατίας και δεν το συνειδητοποιούμε; Το πολυσυζητημένο βιβλίο των Steven Levitsky και Daniel Ziblatt «Πώς πεθαίνουν σήμερα οι δημοκρατίες» («How Democracies Die», Viking/Penguin, 2018) συζητά και αναλύει τους ύπουλους τρόπους θανάτου της δημοκρατίας σήμερα. Παραθέτω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το εν λόγω βιβλίο (σε δική μου μετάφραση):
«Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο πεθαίνουν σήμερα οι δημοκρατίες. Οι ανοιχτές δικτατορίες με τη μορφή του φασισμού, του κομμουνισμού ή της στρατιωτικής διακυβέρνησης έχουν εξαφανιστεί από το μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη. Στρατιωτικά πραξικοπήματα ή βίαιες καταλήψεις της εξουσίας είναι σπάνια φαινόμενα. Οι περισσότερες χώρες διεξάγουν κανονικά εκλογές. Αλλά οι δημοκρατίες πεθαίνουν με διαφορετικά μέσα. Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου οι περισσότερες αντιδημοκρατικές εκτροπές δεν έχουν προκληθεί από στρατηγούς ή συνταγματάρχες αλλά από τις ίδιες τις εκλεγμένες κυβερνήσεις. Oπως ο Τσάβες στη Βενεζουέλα, εκλεγμένοι ηγέτες υπονόμευσαν τους δημοκρατικούς θεσμούς στη Γεωργία, στην Ουγγαρία, στη Νικαράγουα, στο Περού, στις Φιλιππίνες, στην Πολωνία, στη Ρωσία, στη Σρι Λάνκα, στην Τουρκία, στην Ουκρανία. Η αντιδημοκρατική εκτροπή αρχίζει με τις εκλογές.
Ο δημοκρατικός δρόμος προς την εκτροπή είναι επικίνδυνα απατηλός. Με το κλασικό πραξικόπημα όπως αυτό του Πινοσέτ στη Χιλή ο θάνατος της δημοκρατίας είναι άμεσος και ορατός σε όλους. Το προεδρικό μέγαρο καίγεται. Ο πρόεδρος δολοφονείται, φυλακίζεται ή εξορίζεται. Το Σύνταγμα αναστέλλεται ή καταργείται. Με τον δημοκρατικό δρόμο θανάτου, τίποτε απ’ όλα αυτά δεν συμβαίνει. Δεν υπάρχουν τανκς στους δρόμους. Συντάγματα και άλλοι κατ’ όνομα δημοκρατικοί θεσμοί παραμένουν στη θέση τους. Οι πολίτες συνεχίζουν να ψηφίζουν. Εκλεγμένοι αυταρχικοί ηγέτες διατηρούν μια επίφαση δημοκρατικότητας, δημοκρατικότητας από την οποία έχουν αφαιρέσει κάθε ουσία.
Οι περισσότερες προσπάθειες υπονόμευσης της δημοκρατίας είναι «νόμιμες» με την έννοια ότι έχουν ψηφιστεί από το Κοινοβούλιο ή έχουν γίνει αποδεκτές από τη Δικαιοσύνη. Μπορεί ακόμα να παρουσιάζονται και ως προσπάθειες βελτίωσης της δημοκρατίας, καθιστώντας τη Δικαιοσύνη πιο αποτελεσματική, καταπολεμώντας τη διαφθορά ή ξεβρωμίζοντας την εκλογική διαδικασία. Οι εφημερίδες εκδίδονται αλλά είτε εξαγοράζονται ή εξαναγκάζονται σε αυτολογοκρισία. Οι πολίτες που συνεχίζουν να κριτικάρουν την κυβέρνηση αντιμετωπίζουν φορολογικές ή άλλες νομικές περιπέτειες. Ολα αυτά σπέρνουν σύγχυση. Οι πολίτες δεν αντιλαμβάνονται αμέσως περί τίνος πρόκειται. Συνεχίζουν να πιστεύουν ότι ζουν κάτω από δημοκρατικό καθεστώς (…). Η διάβρωση της δημοκρατίας συντελείται ανεπαίσθητα».
Η μελέτη των Levitsky και Ziblatt καθώς και το βιβλίο του Yascha Mounk «Λαός εναντίον Δημοκρατίας» («People vs. Democracy», Harvard, 2018) με την ανάλυση της εγκαθίδρυσης αυταρχικών, ανελεύθερων καθεστώτων τόσο εντός Ευρωπαϊκής Ενωσης (κυρίως Πολωνία, Ουγγαρία) όσο και εκτός (Τουρκία, Ρωσία κ.ά.) έχουν ειδικότερα επισημάνει πέντε διαφορετικά στάδια στη σχετική διαδικασία. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα πέντε αυτά στάδια εξελίσσονται με διαδοχικότητα, το ένα ακολουθεί το άλλο, ενώ σε κάποιες άλλες μπορεί να εξελίσσονται παράλληλα το ένα με το άλλο. Οταν πρόκειται κυρίως για χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης, οι προσπάθειες είναι κάπως περισσότερο «κόσμιες», καθώς υλοποιούνται σε ένα πολιτικό, θεσμικό, νομικό περιβάλλον που (υποτίθεται ότι) αντιμάχεται τον αυταρχισμό και προωθεί τις φιλελεύθερες δημοκρατικές αξίες. Αλλά η «κοσμιότητα» των προσπαθειών δεν
σημαίνει δυστυχώς ότι στον χώρο της Ευρωπαϊκής Ενωσης έχουμε αποφύγει την εγκαθίδρυση αυταρχικών καθεστώτων όπως μαρτυρούν οι περιπτώσεις της Πολωνίας και της Ουγγαρίας.
Τα πέντε στάδια στη διαδικασία προς το αυταρχικό καθεστώς είναι:
Πρώτον, η χρησιμοποίηση του απλοϊκού, λαϊκιστικού λόγου και ρητορικής από μια πολιτική δύναμη για να κερδηθούν οι εκλογές, για την άνοδο στην εξουσία. Με τον λόγο αυτόν προσφέρεται η θεραπεία σε κάθε πρόβλημα μέσα από τις πλέον απλοϊκές λύσεις, οι οποίες όμως γίνονται αποδεκτές από μιαν αποπροσανατολισμένη κοινωνία – έστω κι αν είναι καταδικασμένες τελικά να διαψευσθούν.
Δεύτερον, μετά την άνοδο στην εξουσία η πρώτη θεσμική προσπάθεια είναι κυρίως ο έλεγχος του επικοινωνιακού συστήματος είτε με την εξαφάνιση των ενοχλητικών μέσων επικοινωνίας είτε, εάν τούτο δεν καθίσταται απόλυτα εφικτό, με τη δημιουργία ενός παράλληλου επικοινωνιακού συστήματος με νέα μέσα επικοινωνίας (εφημερίδες, τηλεοπτικοί σταθμοί), με μεγάλη έμφαση στη δημιουργία μέσων κοινωνικής δικτύωσης (social media). Πολωνία, Ουγγαρία, Τουρκία και βεβαίως Ελλάδα επιχείρησαν με μικρότερη ή μεγαλύτερη επιτυχία την προσέγγιση αυτή.
Τρίτον, κατά κανόνα το επόμενο στάδιο που επιχειρείται με συστηματικότητα είναι ο έλεγχος των «δομών εξουσίας» με αφετηρία τη λογική ότι οι εκλογές σού επιτρέπουν να καταλάβεις την κυβέρνηση αλλά όχι την εξουσία. Ενας κύριος στόχος στην προσπάθεια αυτή είναι η κατάλυση της ανεξαρτησίας και ο έλεγχος της Δικαιοσύνης. Η περίπτωση της Πολωνίας είναι η πλέον κραυγαλέα, αλλά Ουγγαρία και σε κάποιον βαθμό και Ελλάδα είναι επίσης χαρακτηριστικές.
Τέταρτον, η ηθική υπονόμευση (discredit) των πολιτικών αντιπάλων συνιστά μια σταθερή προσπάθεια που εξελίσσεται ευθύς με την ανάληψη της εξουσίας, η οποία κορυφώνεται όμως μετά το δεύτερο και το τρίτο στάδιο της διαδικασίας ιδιαίτερα εάν τα τελευταία δεν αποδώσουν τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Η υπονόμευση λαμβάνει συνήθως τη μορφή (δήθεν) εμπλοκής των πολιτικών αντιπάλων σε διαδικασίες οικονομικής διαφθοράς ή συνωμοσίες κ.λπ. Είναι εμφανές ότι με την υπόθεση Novartis επιχειρήθηκε ανεπιτυχώς κάτι τέτοιο στη χώρα μας.
Το πέμπτο και τελευταίο στάδιο είναι βεβαίως η διεξαγωγή εκλογών μέσα σε κλίμα κοινωνικού διχασμού, πόλωσης, μανιχαϊσμού μαύρου/άσπρου, φωτός/σκότους και γενικότερου αποπροσανατολισμού. Και τότε τα αποτελέσματα εξαρτώνται από τις αντιδράσεις της κοινωνίας και των πολιτών. Εάν καταπιούν το αφήγημα αυτό, τότε είναι προφανής η κατάληξη (Ουγγαρία, Πολωνία). Εάν όχι, τότε υπάρχει η ελπίδα ότι ο αυταρχισμός μπορεί να αποφευχθεί.
Βεβαίως σε κοινωνίες όπως η ελληνική υπάρχουν ισχυρές πολιτικές αντιστάσεις, αντίβαρα και κοινωνικά αναχώματα, όπως υπάρχει και η Ευρωπαϊκή Ενωση, αν και μια θλιβερή διαπίστωση των τελευταίων χρόνων είναι ότι η συμμετοχή στην ΕΕ δεν συνιστά από μόνη της επαρκή ασπίδα ενάντια στον αυταρχισμό.
Ο κ. Π.Κ. Ιωακειμίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
