Η Αμερική κοιτάζει κατάματα τις προκαταλήψεις της

Kρύος ιδρώτας στο μέτωπο, νευρικά γελάκια, πισωπατήματα: για να συνεχίσεις να βλέπεις την αναδρομική έκθεση της Αντριάν Πάιπερ –περισσότερα από 290 έργα –στον έκτο όροφο του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη (ΜoMΑ) πρέπει να πλησιάσεις τον φύλακα και να του μουρμουρίσεις έναν σκοπό. Η οδηγία είναι σαφής και αυστηρή. Σφυρίζω το «Strangers in the night» και προχωρώ υπό το επιδοκιμαστικό του βλέμμα, μέρος και εγώ, όπως και οι χιλιάδες επισκέπτες αυτού του μεγάλου «όλου» που είναι η τέχνη της βραβευμένης με Χρυσό Λέοντα καλύτερου καλλιτέχνη στη Βενετία το 2015 Αντριάν Πάιπερ. Η τέχνη της δεν υπάρχει χωρίς να περικλείει μέσα της τον πολίτη, εμπεριέχει χωρίς ενοχές την υποκειμενικότητα, είναι ξεκάθαρα πολιτική, ξεκάθαρα προσωπική, ξεκάθαρα κυνική και τρυφερή μαζί. Χιούμορ και πολιτικό σχόλιο και ανελέητη κριτική. Είναι η τέχνη που καλεί το κοινό να δει στα μάτια τις προκαταλήψεις του. Κυριολεκτικά: αρκεί να κοιτάξεις μέσα στους καθρέφτες του χώρου, να δεις το πρόσωπό σου και πάνω τη φράση «Εverything will be taken away».

Η έκθεση «Μια σύνθεση διαισθήσεων,1965-2016» που παρουσιάζει το ΜοMΑ σε στενή συνεργασία με την ίδια την Πάιπερ και το Hammer Museum στο Λος Αντζελες, χρειάστηκε περισσότερα από τέσσερα χρόνια προετοιμασίας και είναι η μεγαλύτερη που έχει γίνει ποτέ για την αμερικανίδα φιλόσοφο και εικαστικό που άλλαξε τη μορφή και κυρίως το εύρος της κονσέπτουαλ τέχνης. H έκθεση εκκινεί από τα πρώτα της έργα, τα «LSD Paintings» (1965-1967) που όπως μαρτυρεί ο τίτλος τους κάποια δημιουργήθηκαν όσο ήταν υπό την ψυχεδελική επίδραση LSD –ένα πορτρέτο της ίδιας σε ηλικία πέντε ετών με μια κούκλα κολλημένη στον καμβά είναι το πρώτο έργο που αντικρίζεις. Ηδη από τα πρώτα της έργα διακρίνεις την τόλμη στη χρήση διαφορετικών μέσων –σκίτσο, ζωγραφική, γλυπτά, βίντεο, φωτογραφίες, ήχοι, συνθέσεις -, την πληθωρική χρήση της γλώσσας και διαγραμμάτων, ακόμα και των μαθηματικών, την κυρίαρχη αίσθηση από την ενασχόλησή της με τη γιόγκα. Τα «μάντρα» της, φράσεις από τα εφηβικά της ημερολόγια διατρέχουν πολλά έργα της με μια αμεσότητα που εγκλωβίζει τον επισκέπτη. Γίνεται αναγνώστης, συνομιλητής της σε μια διαδικασία που σου επιβάλλει να πάρεις προσωπική θέση. Διότι η ενεργοποίηση είναι βασικός στόχος της Πάιπερ.

Θέματα φύλου, πολιτικής, ρατσισμός, ξενοφοβία στον πυρήνα του έργου της, χωρίς σοβαροφάνεια, αλλά με χιούμορ ή με μια ευθύτητα που παγώνει το αίμα. «Every thing will be taken away» σε έναν τοίχο, με κάθε λέξη να είναι πάνω στο πρόσωπο ενός πολιτικού-συμβόλου που δολοφονήθηκε: Αβραάμ Λίνκολν, Τζον Κένεντι, Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, Μέντγκαρ Εβερς, Ρόμπερτ Κένεντι, Μalcom X. To ίδιο πάνω στους καθρέφτες, όπου το πρόσωπο πλέον είναι αυτό του ίδιου του επισκέπτη. Η σωματικότητα είναι μέρος του έργου της. Το αποδεικνύει με το πείραμα που έκανε, ένα drag act στην ουσία, για το «Mythic Being»: ντύθηκε άνδρας, μια μαύρη άφρο περούκα, λεπτό μαύρο μουστάκι, γυαλιά-καθρέφτες. Βγήκε έτσι στους δρόμους της Νέας Υόρκης και της Μασαχουσέτης, χόρεψε, δημιούργησε μια περφόρμανς βασισμένη στο στερεότυπο του επιθετικού αφροαμερικανού άνδρα, χρησιμοποιώντας μερικά από τα «μάντρα» της. Οπως «ενσωματώνω ό,τι φοβάστε και μισείτε». Μια φωτογραφία με αυτή τη φράση την έβαλε ως πληρωμένη καταχώριση στην «Village Voice» μάλιστα. Αυτή η σειρά έργων (1973-1975) οδηγεί στον πυρήνα της τέχνης της που αφορά στο να ξεμπροστιάζει τον ρατσισμό, τις αντιλήψεις για τους μαύρους, για τις γυναίκες, για τα ιδεατά πρότυπα. Αλλωστε η ίδια, γεννημένη στη Νέα Υόρκη το 1948, επιλέγει να τονίζει ότι όπως οι περισσότεροι Αμερικανοί είναι ένα κράμα εθνοτήτων: Αφρική, Μπανγκλαντές, Βρετανία, Γερμανία.

Χρησιμοποιεί το σώμα και το πρόσωπό της για να σατιρίσει. Βλέπουμε το «Πορτρέτο μου με υπερβολικά τονισμένα τα νέγρικα χαρακτηριστικά μου» του 1981 αλλά και το «Πορτρέτο μου ως όμορφη λευκή κυρία» του 1985. Σε ένα βίντεο που μιλάει με τόνο και ύφος εκφωνήτριας ειδήσεων μας ενημερώνει «Είμαι μαύρη», διασκεδάζοντας ειρωνικά με την αντίδραση που θα έχουν όσοι υποθέτουν ότι είναι λευκή. Αλλωστε δηλώνει «δεν είμαι μαύρη, δεν είμαι λευκή, είμαι 6,25% γκρι». Σε έναν τοίχο μια φράση από τον «Πρώτο Κύκλο» του ΑλεξάντρΣολζενίτσιν: «Οταν πάρεις τα πάντα από κάποιον, δεν είναι πλέον υπό την εξουσία σου. Είναι ελεύθερος». Εικόνες βιαιοπραγίας σε βάρος μαύρων πολιτών, μεγεθυσμένες κάνουν εκκωφαντικό το μήνυμα.

Συνεχείς μικρές γροθιές που δεν σε αφήνουν να κάτσεις βολικά πάνω στα στερεότυπά σου. Μέσα στον εκθεσιακό χώρο (καταλαμβάνει ολόκληρο τον έκτο όροφο) συναντάς το «Κοντά στο σπίτι» (1987). Εικόνες μαύρων, φιλικά πρόσωπα, mainstream εμφάνιση. Κάτι το «καθησυχαστικό». Μαζί οι ερωτήσεις «έχεις κάνει ποτέ έρωτα με έναν μαύρο;». Και η φωνή της ακούγεται στον χώρο, δήθεν απολογητικά, να λέει «απλά θέλω να το ξέρω».

Καθώς ολόκληρος ο έκτος όροφος του ΜοΜΑ παρουσιάζει τα έργα της σε μια από τις πολιτικές εκθέσεις σύγχρονης τέχνης στην Αμερική του Τραμπ και της «επισημοποίησης» της ξενοφοβίας, έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι η Πάιπερ δεν βρέθηκε στη Νέα Υόρκη για την έκθεση. Δεν επέστρεψε ποτέ στις ΗΠΑ από το 2006 και μετά όταν έμαθε ότι βρίσκεται σε μια λίστα «υπόπτων ταξιδιωτών» της Αμερικανικής Υπηρεσίας Ασφάλειας Μεταφορών μετά την απόφαση της ένα χρόνο πριν να εγκατασταθεί μονίμως στο Βερολίνο. Βγαίνοντας από την αίθουσα τη «βλέπουμε» να μας χαιρετά, χορεύοντας υπό τους ήχους soul μουσικής σε μια πλατεία του Βερολίνου. Για να αιφνιδιάσει ξανά, καλώντας μας να γίνουμε πρωταγωνιστές μιας περφόρμανς υπογράφοντας μια υπεύθυνη δήλωση που λέει: «Εγώ, ο υπογράφων, επιβεβαιώνω ότι ποτέ (με εξαίρεση πιθανές μη ελεγχόμενες από εμένα πράξεις του Θεού) θα κάνω πάντα αυτό που λέω ότι πρόκειται να κάνω». Αμείλικτα αποφασισμένη μέχρι τέλους…