Ερωτας και περιπλάνηση στην Τεργέστη του Τζόις

Εισαγωγή, απόδοση, ερμηνευτικά σχόλια Aρης Μαραγκόπουλος

Εκδόσεις Τόπος, 2018

σελ. 224, τιμή 15,60 ευρώ

To 1904 ο άσημος τότε Ιρλανδός Τζέιμς Τζόις δραπετεύει με τη σύντροφό του Νόρα Μπάρνακλ από την καταχρεωμένη οικογένειά του και την καταπιεστική κοινωνία του καθολικού Δουβλίνου για την ηπειρωτική Ευρώπη. Δυο χρόνια νωρίτερα είχε επιχειρήσει να ζήσει ως φοιτητής Ιατρικής στο Παρίσι. Επειτα από μια σύντομη παραμονή στη Ζυρίχη, καταλήγει στην πολυεθνή και πολύγλωσση Τεργέστη. Στριμωγμένος οικονομικά, ζώντας διαρκώς με δανεικά (και αγύριστα), πίνοντας πάντα, ξένος ανένταχτος στον κοινωνικό ιστό της πόλης και μακριά από την άρχουσα τάξη της, με την οποία τον συνδέουν πνευματικοί δεσμοί αλλά όχι σχέσεις που θα του εξασφάλιζαν ένα άνετο εισόδημα, ο Τζόις θα ζήσει στην Τεργέστη βιοποριζόμενος ως καθηγητής αγγλικών ως τον Ιούλιο του 1920, αφήνοντας ισχυρό ίχνος στην ιστορία της πόλης στην οποία οφείλει μια καθοριστικά γόνιμη συγγραφική περίοδο. Εκεί ολοκλήρωσε τους Δουβλινέζους, το Πορτρέτο του καλλιτέχνη σε νεαρά ηλικία και έγραψε το θεατρικό Εξόριστοι. Εκεί συνέλαβε τη δομή και συνέθεσε ορισμένα κεφάλαια του ξακουστού Οδυσσέα του, του κορυφαίου μυθιστορήματος του μοντερνισμού, «του βιβλίου στο οποίο όλοι χρωστάμε και από το οποίο κανείς μας δεν μπορεί να ξεφύγει», κατά τον Τ.Σ. Ελιοτ.

Κάθε βιβλιόφιλος θα κάνει κάποτε μια παραπομπή στη συγκλονιστική «ροή της συνείδησης» της Μόλι Μπλουμ στο τελευταίο κεφάλαιο του μυθιστορήματος και θα παραθέσει λεπτομερώς τα σχετικά με την περίφημη Bloomsday, τη 16η Ιουνίου 1904, την ημέρα κατά την οποία διαδραματίζεται η ιστορία του Οδυσσέα και ταυτόχρονα ημέρα-σταθμό της τζοϊσικής βιογραφίας, όταν ο Τζιμ συναντά στο Δουβλίνο τη Νόρα, καμαριέρα σε λαϊκό ξενοδοχείο, που θα γίνει γυναίκα του. Πόσοι ωστόσο έχουν πραγματικά διαβάσει αυτό το εγκεφαλικό, απαιτητικό, εκτενές και κοπιώδες στην ανάγνωση μυθιστόρημα;

Αν ο έλληνας αναγνώστης δεν έχει προχωρήσει στον Τζόις πολύ βαθύτερα από τους Δουβλινέζους του –που διαπιστώνει κανείς ότι βρίσκονται ψηλά στον κατάλογο των διακειμενικών αναφορών στο έργο του Τζόις -, είναι ευκαιρία να το επιχειρήσει ξεκινώντας από ένα μικρό κείμενο, πειραματικό, υβριδικό, κρυπτικό, τυπικά τζοϊσικό, τον Τζάκομο Τζόις. Το κείμενο, κάτι ανάμεσα σε ποίημα, πεζό, αυτοβιογραφία, ημερολόγιο και στοχασμούς, κεντρικό του θέμα έχει τον ανεκπλήρωτο έρωτα του Τζόις για κάποια «σκοτεινή κυρία», νεαρή μαθήτριά του στην Τεργέστη. Γραμμένο περίπου στα 1914, παρέμενε χαμένο και ανέκδοτο. To 1959 ο βιογράφος του Τζόις, Ρίτσαρντ Ελμαν, στα χέρια του οποίου είχε περιέλθει το χειρόγραφο του έργου, συμπεριέλαβε αποσπάσματα στον τόμο της βιογραφίας του. Ακολούθησε αυτοτελής έκδοση την Πρωτοχρονιά του 1968. Στα ελληνικά μεταφράστηκε από τη Μαντώ Αραβαντινού (Χατζηνικολή, 1977) και τον Αρη Μαραγκόπουλο (Σμίλη, 1994), ο οποίος το επανεκδίδει τώρα (Τόπος, 2018) με αναλυτικά σχόλια που αξιοποιούν τη νεότερη βιβλιογραφία.

Ο υβριδικός ιταλικός και αγγλικός τίτλος Τζάκομο Τζόις –βγαλμένος από το χέρι του Τζόις ή όχι, εξιταλισμένη απόδοση του Τζέιμς ή σαφής παραπομπή στον παροιμιώδη εραστή Τζάκομο (Καζανόβα) –προϊδεάζει για το γεωγραφικό στίγμα του έργου. Τα αισθήματα του Τζόις για μια μαθήτριά του, κάποιες υποτιθέμενες απιστίες της Νόρα με φίλο του Τζόις στο Δουβλίνο ή με μαθητή του στην Τεργέστη και τα λογοτεχνικά διαβάσματά του με θέμα τη μοιχεία και τον απατημένο σύζυγο θεωρείται ότι έθεσαν σε κίνηση τη δημιουργική του πένα. Παρότι το δεκαέξι χειρόγραφων σελίδων αποσπασματικό κείμενο δεν εκδόθηκε ποτέ από τον Τζόις, οι μελετητές του υπογραμμίζουν τη σημασία του ως μήτρας για τα επόμενα έργα του και κυρίως για τον Οδυσσέα, μήτρα από την οποία ο Τζόις άντλησε επανειλημμένως υλικό.

«Οπως βγαίνω από το σπίτι του Ράλλη ξαφνικά πέφτω πάνω της τη στιγμή που δίνουμε κι οι δυο μας ελεημοσύνη σ’ έναν τυφλό ζητιάνο. Γυρνάει ν’ απαντήσει στον ξαφνικό χαιρετισμό μου αποστρέφοντας τα μαύρα βασιλίσκου μάτια της. E col suo vedere attosca l’ uomo quando lo vede. Σινιόρε Μπρουνέτο, σ’ ευχαριστώ για τη λέξη». Ενδεικτική του συνόλου, αυτή η παράγραφος του εικοστού πέμπτου από τα είκοσι έξι εδάφια του έργου συμπυκνώνει την αναστάτωση του ερωτευμένου στο συναπάντημα με το πρόσωπο του πόθου του, ενσωματώνει αυτοβιογραφικές πληροφορίες σχετικά με τις κοινωνικές συναναστροφές του Τζόις στην Τεργέστη και ειδικά τον ελληνικό του περίγυρο –που αποτελούνταν τόσο από τον ελληνικής καταγωγής μεγαλέμπορο και βαρόνο Αμβρόσιο Ράλλη, αλλά κυρίως από τους Ελληνες της αγοράς και των καταγωγίων του λιμανιού όπου σύχναζε ο Ιρλανδός –και συνδυάζει τη λογοτεχνική αναφορά στον ιταλό φιλόσοφο του Μεσαίωνα Μπρουνέτο Λατίνι με την αναφορά στον δηλητηριώδη βασιλίσκο του μύθου, τις οποίες θα συναντήσουμε, σχεδόν αυτούσιες, στον Οδυσσέα.

Εντιμη, αγαπητική και διαβασμένη –το τελευταίο εξαιρετικά σημαντικό όταν πρόκειται για συγγραφείς του πολυεπίπεδου μεγαλείου του Τζόις -, η μετάφραση του Μαραγκόπουλου, όπως μπορεί να διαπιστώσει ο αναγνώστης αντιπαραβάλλοντας το ελληνικό κείμενο με το αγγλικό πρωτότυπο που παρατίθεται αντικριστά στην έκδοση, προσπαθεί να μείνει πιστή στο πρωτότυπο. Με περιστασιακές εξαιρέσεις, όπως για παράδειγμα η φράση που αναφέρθηκε παραπάνω («αποστρέφοντας τα μαύρα βασιλίσκου μάτια της»), όπου μεγαλύτερη ευελιξία θα έδινε στο μετάφρασμα μια πιο δόκιμη ελληνική φράση από ό,τι η γενική σε θέση επιθετικού προσδιορισμού, η μετάφραση του Μαραγκόπουλου καταφέρνει να διατηρεί το ύφος και την ατμόσφαιρα του τζοϊσικού κειμένου –χωρίς να το απλοποιεί για χάρη του αναγνώστη –σε ζωντανά, σημερινά ελληνικά.

Το κυριότερο προσόν αυτής της έκδοσης είναι τα εξαντλητικά βοηθητικά κείμενα με τα οποία ο μεταφραστής περιβάλλει το σύντομο κείμενο του Τζόις. Στον πρόλογο, στην εισαγωγή, στα ερμηνευτικά σχόλια και στο υστερόγραφό του ο Μαραγκόπουλος, ο οποίος έχει ήδη εκδώσει έναν οδηγό ανάγνωσης του Οδυσσέα (Ulysses. Οδηγός ανάγνωσης, Κέδρος, 2001· Τόπος 2010), δίνει όλο το γραμματολογικό πλαίσιο του έργου, παραθέτει τα πραγματολογικά στοιχεία της παραμονής του Τζόις στην Τεργέστη, επεξηγεί σημεία του κειμένου βάσει της τρέχουσας βιβλιογραφίας και επισημαίνει τους διαύλους επικοινωνίας του Τζάκομο Τζόις με το υπόλοιπο έργο του Τζόις, κυρίως με τον Οδυσσέα. Αυτό το βαρύ παρακείμενο δεν ενθαρρύνει μεν τον αναγνώστη που προσβλέπει σε μια άμοχθη ανάγνωση του πυκνού πονήματος του Τζόις, υπόσχεται όμως μια βήμα-βήμα μύηση στους τρόπους γραφής και στο σύμπαν του μεγάλου Ιρλανδού, ερεθιστική για τη μεταπήδηση από τον ολιγοσέλιδο Τζάκομο Τζόις στον κολοσσιαίο Οδυσσέα.