Τα μυστικά του Σκαλκώτα στο φως

«Κύριε διαρρήκτα εδώ δεν υπάρχει τίποτα για κλέψιμο παρά μόνο το έργο ενός σπουδαίου ανθρώπου…». Το χειρόγραφο σημείωμα με κεφαλαία γράμματα στερεωμένο έξω από τα θησαυροφυλάκια που παραγγέλθηκαν ειδικά προκειμένου να διαφυλαχθεί το μεγαλύτερο μέρος του πολύτιμου Αρχείου Σκαλκώτα στο Ιδρυμα Αιμιλίου Χουρμουζίου – Μαρίκας Παπαϊωάννου προκαλεί, αναμφίβολα, έκπληξη. Η πρωτότυπη προσπάθεια προστασίας του υλικού μέσω της… αποθάρρυνσης επίδοξων ληστών οι οποίοι στη θέα των θησαυροφυλακίων προφανώς θα φαντάζονταν άλλου είδους λεία, μαρτυρεί τη φροντίδα του ερευνητή Γιάννη Γ. Παπαϊωάννου, αδελφού της Μαρίκας, μελετητή του έργου του Σκαλκώτα και συγγραφέα του ομότιτλου δίτομου έργου για τον συνθέτη σχετικά με το πολύτιμο υλικό το οποίο εδώ και λίγες ημέρες έχει πλέον περιέλθει στη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου Οι Φίλοι της Μουσικής, χάρη στις εντατικές προσπάθειες του ΔΣ του οποίου επετεύχθη η σχετική συμφωνία.

Πώς όμως δημιουργήθηκε το Αρχείο αυτό και τι ακριβώς περιέχει; Η απάντηση βρίσκεται στην προσωπική επαφή του συνθέτη με τον Γ. Γ. Παπαϊωάννου και στην επιρροή που άσκησε σε αυτόν, μια που ο τελευταίος τον γνώρισε όταν ήταν μόλις 13 ετών και έτσι είχε από νωρίς την ευκαιρία να εκτιμήσει την ποιότητα της δημιουργίας του. Μετά τον πρόωρο θάνατο του Σκαλκώτα, ο Γ. Γ. Παπαϊωάννου, σε συνεργασία με την οικογένεια του συνθέτη και μια επιτροπή αποτελούμενη επίσης από τους Μίνω Δούνια, Γιάννη Κωνσταντινίδη και Νέλλη Ασκητοπούλου-Ευελπίδη, από κοινού με τους οποίους συγκροτούσαν έναν μικρό πυρήνα φίλων και υποστηρικτών του (Επιτροπή Σκαλκώτα και στη συνέχεια Εταιρεία Φίλων Σκαλκώτα), δημιούργησε το «Αρχείο Σκαλκώτα» και για πενήντα ολόκληρα χρόνια, ως το τέλος της ζωής του το 2000, υπήρξε η ψυχή της προσπάθειας για τη συγκέντρωση του έργου του συνθέτη, για την ασφαλή φύλαξή του, τη μελέτη του, τη δημοσίευση πολλών άρθρων και κειμένων στην Ελλάδα και στο εξωτερικό σε μουσικά λεξικά, εγκυκλοπαίδειες και περιοδικά αλλά και την ευρύτερη προβολή της ζωής και του έργου του μέσω της διοργάνωσης εκθέσεων, εκπομπών, συνεδρίων κ.ά., τα οποία έκαναν το έργο του Σκαλκώτα γνωστό στο διεθνές κοινό έτσι ώστε σήμερα να θεωρείται ένας από τους σημαντικούς συνθέτες του 20ού αιώνα. Στις προσπάθειες του Γ. Γ. Παπαϊωάννου αλλά και του πιανίστα Γιώργου Χατζηνίκου οφείλεται η έκδοση πολύ μεγάλου μέρους του έργου του Σκαλκώτα από διεθνείς μουσικούς εκδοτικούς οίκους, η διοργάνωση πολλών συναυλιών και φεστιβάλ αφιερωμένων στον συνθέτη, η εκτέλεση και η ηχογράφηση πλήθους έργων καθώς και η έκδοση των πρώτων δίσκων LP.

Oπως εξηγεί η Βάλια Βράκα, υπεύθυνη του Αρχείου Ελληνικής Μουσικής της Μουσικής Βιβλιοθήκης «Λίλιαν Βουδούρη», στο Αρχείο περιλαμβάνονται τα χειρόγραφα αρκετών έργων του συνθέτη (κοντσέρτα, συμφωνικές σουίτες, μουσική δωματίου, χοροί, τραγούδια) αλλά και φωτογραφίες, προγράμματα συναυλιών οι οποίες δόθηκαν τόσο στη διάρκεια της ζωής του συνθέτη όσο και μετά θάνατον, εκδόσεις, αλληλογραφία του Σκαλκώτα με άλλους, αλλά και του Γ. Γ. Παπαϊωάννου με πρόσωπα που ζητούσαν στοιχεία για τον συνθέτη. Με μια πρώτη ματιά, μεταξύ άλλων ξεχωρίζει το πρόγραμμα μιας συναυλίας η οποία δόθηκε στον Βόλο το 1920 και ήταν μια από τις τελευταίες του συνθέτη προτού φύγει για το Βερολίνο. Στο εξώφυλλο του προγράμματος είναι ευδιάκριτη η τιμή εισόδου που είχε οριστεί στις 11,55 δραχμές, αλλά και η ανάλυση του αντιτίμου: τιμή εισιτηρίου 10,00 δραχμές, φόρος Δημοσίου 1,50 δραχμές, δικαίωμα ηθοποιών 0,05 δραχμές. «Ερχόμενος εις την ωραίαν πόλιν σας, την περικαλλή νύμφην του Παγασητικού, επίστευα ότι θα συνήντων την κοινωνίαν που ωνειρευόμην. Είμαι ευτυχής ότι δεν ηπατήθην που ευρίσκομαι εις την ανάγκην να το είπω» γράφει ο Σκαλκώτας σε σημείωμα που απευθύνει «Προς το Κοινόν». Και συνεχίζει: «Οτι δηλαδή εις την λεπτήν κοινωνίαν σας συνήντησα τον καλλιτεχνικόν εκείνον χαρακτήρα τον οποίον μόνον εις πόλεις πολύ προηγμένας θα ανέμενε κανείς. Τι δεικνύει παρ’ αυτό τούτο η καθ’ όλην την σαιζόν δυνατή σας υποστήριξις προς τον εργάτην της Τέχνης; Τι άλλο θα φανερώση η τωρινή σας συνδρομή παρά τα ευγενικά σας αισθήματα προς τον καλλιτέχνην που ζητεί την πρόοδον; Ολη μου η ευγνωμοσύνη θα στρέφεται προς την ωραίαν σας πόλιν και όλη μου η στοργή προς την αριστοκρατικήν κοινωνίαν της». Υπογραφή: Ο Ευεργετούμενος Νίκος Σκαλκώτας…

Εξίσου ενδιαφέρον το πρόγραμμα της συναυλίας της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών στην Αίθουσα του Ορφέα στις 30 Οκτωβρίου 1949, σαράντα περίπου ημέρες μετά τον θάνατο του συνθέτη στις 19 Σεπτεμβρίου του ίδιου χρόνου. Η συναυλία μεταξύ άλλων περιλάμβανε και Τρεις Ελληνικούς Χορούς του Σκαλκώτα («Ενας αετός», «Ηπειρώτικος», «Κρητικός») και με την αφορμή αυτή διαβάζουμε σε χειρόγραφη σημείωση: «Σήμερον ένα αναλόγιον της ορχήστρας είναι κενόν διότι απέθανε ο Νίκος ο Σκαλκώτας, ένας μουσικός με ταλέντο, με πολύ ταλέντο, ο οποίος ήτο ταπεινός και δια τούτο οι τρεις χοροί του έχουν πολύ χιούμορ».

Το Αρχείο περιλαμβάνει επίσης σημειώσεις του Γ. Γ. Παπαϊωάννου για την οργάνωσή του, μικροφίλμ, αλλά και ηχογραφήσεις σε ψηφιακή μορφή. Στο καταστατικό ίδρυσης της Εταιρείας Φίλων Σκαλκώτα, για παράδειγμα, με έδρα την Αθήνα, διαβάζουμε ότι «σκοπός του Σωματείου είναι η διά παντός μέσου υποβοήθησις της διαδόσεως, μελέτης και εκδόσεως του έργου του Ελληνος συνθέτου Νικολάου Σκαλκώτα (8/3/1904-19/9/1949) κατά τα κατωτέρω ορισθησόμενα, ως και η σύστασις Μουσείου Σκαλκώτα και Αρχείου Σκαλκώτα». Στη συνέχεια μαθαίνουμε πως μέλη του Σωματείου «δύνανται να γίνουν ευυπόληπτοι ενήλικοι Ελληνες πολίται ή και αλλοδαποί, οι οποίοι ως εκ της ειδικότητός των, της μέχρι τούδε δράσεώς των και του εκδηλωθέντος ενδιαφέροντός των κρίνονται παρά του Διοικητικού Συμβουλίου ως παρέχοντες τα εχέγγυα, ότι θα συμβάλουν θετικώς εις τους υπό του σωματείου επιδιωκόμενους σκοπούς».

«Στην προκειμένη περίπτωση περίμενα ένα δομημένο Αρχείο και πράγματι δεν διαψεύστηκα» εξηγεί και πάλι η Βάλια Βράκα. «Το λέω γιατί συνήθως τα Αρχεία είναι σε κάπως άναρχη κατάσταση. Εδώ δεν υπήρχε χάος και το πραγματικά εντυπωσιακό είναι το πόσα πράγματα είχε κάνει ο Γ. Γ. Παπαϊωάννου για τη δομή του Αρχείου. Είχε γίνει πολύ λεπτομερής καταγραφή με συγκεκριμένη αρίθμηση, και την τακτική αυτή ακολούθησε σε όλα τα επιμέρους τμήματα του Αρχείου. Αυτό είναι κάτι που δεν συναντάς εύκολα. Υπήρχαν, βέβαια, και πράγματα που δεν είχαν καταγραφεί, όπως η αλληλογραφία και οι σημειώσεις του ίδιου του Παπαϊωάννου».

Η συμφωνία ανάμεσα στον Σύλλογο Οι Φίλοι της Μουσικής και στο Ιδρυμα Αιμιλίου Χουρμουζίου – Μαρίκας Παπαϊωάννου δεν περιέχει οικονομικό αντάλλαγμα, δεδομένου ότι αποβλέπει στην κοινή επιδίωξη των δύο φορέων για την ανάδειξη του έργου του Σκαλκώτα και την καλύτερη δυνατή επεξεργασία και αξιοποίηση του Αρχείου του, το οποίο αποτελεί εθνική παρακαταθήκη της ελληνικής μουσικής κληρονομιάς. Πρόκειται για το 37ο Αρχείο το οποίο περιέρχεται στη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη». Οπως θυμίζει η διευθύντριά της Στεφανία Μεράκου, το πρώτο ήταν αυτό του Μίκη Θεοδωράκη, το οποίο παραμένει και το ογκωδέστερο, ενώ μεταξύ άλλων περιλαμβάνονται τα Αρχεία του Αιμίλιου Ριάδη, του Πέτρου Πετρίδη, του Νίκου Ζαχαρίου, του Θόδωρου Αντωνίου, της Αρντας Μαντικιάν, της Αλεξάνδρας Τριάντη, της Ιρμας Κολάση.

Τι σημαίνει, άραγε, για τη Μουσική Βιβλιοθήκη η απόκτηση του Αρχείου Σκαλκώτα; «Σημαίνει διαφορετικά πράγματα» απαντά η κυρία Μεράκου. «Πρώτα απ’ όλα ότι η Βιβλιοθήκη αποπνέει εμπιστοσύνη σε όσους διατηρούν Αρχεία. Και είναι πράγματι γεγονός ότι το υλικό συντηρείται άριστα εδώ καθώς οι συνθήκες έχουν σχεδιαστεί ειδικά για τον σκοπό αυτόν».

Στη συνέχεια, προσθέτει ότι το Αρχείο θα αξιοποιηθεί με τον τρόπο που του αξίζει. «Αμεσα το υλικό θα είναι διαθέσιμο τόσο στους ερευνητές και στους ερμηνευτές όσο και σε όσους επιθυμούν να εκδώσουν έργα του Σκαλκώτα. Επομένως είναι σαφές πως το υλικό διατίθεται για ουσιαστικούς λόγους: την εκπαίδευση, την έρευνα, την εκτέλεση. Ετσι αναδεικνύεται η σύνθετη αξία του υλικού».

Το 2019 θα εορταστούν τα 70 χρόνια από τον θάνατο του συνθέτη και στο πλαίσιο αυτό ο Σύλλογος Οι Φίλοι της Μουσικής προγραμματίζει σειρά τιμητικών εκδηλώσεων σε συνεργασία με το Ιδρυμα Χουρμουζίου – Παπαϊωάννου και το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, οι οποίες θα ανακοινωθούν προσεχώς.

Το Αρχείο αποτελεί άκρως σημαντική προσθήκη στο υλικό που διαθέτει ήδη η Βιβλιοθήκη για τον Νίκο Σκαλκώτα, το οποίο περιλαμβάνει φωτογραφίες, μεταγραφές των Ελληνικών Χορών για βιολί, αλλά και θεωρητικά κείμενα τα οποία έφθασαν στην Βιβλιοθήκη είτε από τυχαίες πηγές είτε από δωρεές.

Προσφάτως, μάλιστα, τον περασμένο Φεβρουάριο, διοργανώθηκε μία συναυλία στο Μέγαρο για την αναβίωση δύο θεωρούμενων χαμένων έργων του Νίκου Σκαλκώτα με τη Φιλαρμόνια Ορχήστρα Αθηνών υπό τον Βύρωνα Φιδετζή και με τη συμμετοχή του βιολονίστα Γιώργου Δεμερτζή και του πιανίστα Βασίλη Βαρβαρέσου Αντίγραφα των δύο αυτών χειρόγραφων έργων που παίχτηκαν για πρώτη φορά το 1930 στο Βερολίνο (η Σουίτα για βιολί και μικρή ορχήστρα και το Κοντσέρτο για βιολί, πιάνο και ορχήστρα) και των οποίων ο Σύλλογος Οι Φίλοι της Μουσικής έχει αποκτήσει τα δικαιώματα, φυλάσσονται επίσης στο Αρχείο της Μουσικής Βιβλιοθήκης.