Εργα και ημέρες της Δικαιοσύνης

Το βέλος του χρόνου, για να θυμηθούμε μια από τις θεμελιώδεις αρχές της σύγχρονης θεωρητικής φυσικής, είναι απαρέγκλιτα στραμμένο προς το άδηλο μέλλον και ως εκ τούτου δεν υπάρχει καμιά πιθανότητα επιστροφής στο παρελθόν, πρόσφατο ή απώτερο· ωστόσο, ευτυχώς για τους εισέτι ζώντες, η αποκαλυπτική σοφία των αρχαίων Ελλήνων έχει εν μέρει περισωθεί στα περίλαμπρα γραπτά μνημεία, ολόκληρα ή αποσπασματικά, τα οποία έχουν κληροδοτηθεί διά μέσου των αιώνων στις μεταγενέστερες ανθρώπινες γενεές. Θλίψη όμως προκαλεί το γεγονός ότι για τους περισσότερους συμπατριώτες μας τα έργα των αρχαίων ελλήνων ποιητών και συγγραφέων παραμένουν επιστολές χωρίς πρόθυμο αποδέκτη, ενώ βεβαίως όλοι οφείλουμε να εγκύψουμε σε αυτά τα κείμενα ακαταμάχητης λογικής και αξεπέραστης γνώσης και να αντλήσουμε χρησιμότατα διδάγματα για τη ζωή μας.

Αυτόν τον καιρό έντονος θόρυβος έχει προκληθεί για ένα κεφαλαιώδους σημασίας ζήτημα, το οποίο λόγω των σοβαρών περιπλοκών του και των πολιτικών συμπαραδηλώσεών του ταλανίζει τη νεοελληνική κοινωνία, αυτό της συνετής και απρόσκοπτης απονομής του δικαίου. Εξυπακούεται ότι η φιλοδίκαιη απόδοση της δικαιοσύνης στο πλαίσιο μιας ευνομούμενης και συγκροτημένης ανθρώπινης κοινότητας αποτελεί την πεμπτουσία της δημοκρατικής πολιτείας και εκείνων των θεσμών οι οποίοι ωσάν άγρυπνοι θεματοφύλακες εγγυώνται την ευχερή και ακώλυτη λειτουργία της. Εκθεσμες ενέργειες και παράνομα διαβήματα εκ μέρους κρινόντων και κρινομένων, πόσω δε μάλλον παραλείψεις και ολιγωρίες εκ μέρους των ίδιων των θεραπόντων της Θέμιδος, υποσκάπτουν την πίστη των πολιτών στην απροκαταληψία και στην αποτελεσματικότητα του δικαιικού μας συστήματος, με αποτέλεσμα αφενός να διαβρώνεται το αίσθημα δικαίου της νεοελληνικής κοινωνίας και αφετέρου να επικυριαρχεί βαθμηδόν στον δημόσιο βίο η αίσθηση ότι το ζορμπαλίκι και ο κοτζαμπασισμός είναι αποδεκτά εφαλτήρια επαγγελματικής ανόδου και οικονομικής ανάπτυξης.

Παραπλήσιες παθογένειες, σχετικές με περιπτώσεις ετεροβαρούς ή άνισης απόδοσης του δικαίου, αντιμετώπισαν οι αρχαίοι Ελληνες, με ιδιαίτερη μάλιστα ένταση ήδη από την αρχαϊκή εποχή, και όντως προσέδωσαν έμφαση στην ανάγκη ύπαρξης ευθύδικων αρχόντων και αδωροδόκητων πολιτικών ταγών. Ειδικότερα, στο εκτενές στιχούργημά του με τον δηλωτικό τίτλο «Εργα και Ημέρες» ο διδακτικός επικός ποιητής Ησίοδος επιχειρεί να ανατάμει το θλιβερό φαινόμενο του εκφυλισμού της δικαιοσύνης σε τιμάριον δεσποτισμού και αθεμιτοπραγίας, όπου συστηματικά και ατιμωρητί συντελείται ο σφαγιασμός των δικαίων. Συγκλονιστική είναι η αναφορά του βοιωτού αοιδού στη δική του οδυνηρή προσωπική εμπειρία, όταν ο ίδιος ο αδελφός του προσπάθησε να του υφαρπάσει το αναλογούν μερίδιό του από την πατρική κληρονομιά και το επέτυχε εν τέλει με την αναίσχυντη δωροδοκία των δικαστών και των αρχόντων της πόλης. Χαρακτηριστική της αδικοκρισίας και της αυταρχικότητας των ιθυνόντων είναι η επικριτική αποστροφή του Ησιόδου προς τους «δωροφάγους βασιλείς», οι οποίοι δίχως ίχνος αξιοπρέπειας και εντιμότητας καταπάτησαν τους καθεστώτες νόμους και αψήφησαν τα καθιερωμένα θέσμια. Η θεματολογική και νοηματική αξία του ησιόδειου έπους έγκειται στο προσφυές εύρημα να μετουσιωθεί το προσωπικό πάθημα του ποιητή αφενός σε πανανθρώπινο κήρυγμα υπέρ της ανεπηρέαστης και αφατρίαστης δικαιοσύνης και αφετέρου σε ένθερμο προσκλητήριο οικουμενικής εμβέλειας για αδιάλειπτη επαγρύπνηση επ’ αυτού του θέματος, δεδομένου ότι υπάρχει πάντοτε ορατός ο κίνδυνος κάποιοι κακόβουλοι να ενεργήσουν κατά παράβαση του δικαίου.

Μεγάλο μέρος αυτού του διδακτικού ποιήματος μακράς πνοής και περίτεχνης σύνθεσης αφιερώνεται σε εξονυχιστική πραγμάτευση των θεμελιωδών αρχών της δικαιοσύνης και ειδικότερα επικεντρώνεται στον εξαιρετικά σημαντικό ρόλο που επιτελεί η έννομη απόδοση του δικαίου στη δημιουργία και ακολούθως στην άνθηση μιας ανθρώπινης κοινότητας. Διαιώνιας σπουδαιότητας είναι η σύλληψη του Ησιόδου, ο οποίος σημειωτέον συνθέτει το έργο του τον όγδοο αιώνα π.Χ., ότι όχι μόνον το δίκαιο ταυτίζεται απολύτως με την ύψιστη θεϊκή δύναμη του πατέρα θεών και ανθρώπων, του Δία, αλλά επίσης αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση επιβίωσης του ανθρώπινου πολιτισμού και εν γένει του ανθρώπινου είδους. Τυχαίο δεν είναι ότι μέσα από σειρά εμφαντικών μυθολογικών παραδειγμάτων και πολυδύναμων συμβολικών διηγήσεων ο Ησίοδος αναδεικνύει τις ολέθριες συνέπειες της ανομίας και του παραγοντισμού, εν ολίγοις του ανείπωτου πόνου και της αφόρητης πικρίας που προκαλεί στους συνανθρώπους μας η στυγνή εφαρμογή του δίκαιου του ισχυροτέρου, δηλαδή του νόμου της ζούγκλας. Ως άλλος προάγγελος των δημοκρατικών ιδεωδών διασαλπίζει την ορθή επιβολή των νόμων και στηλιτεύει την αυθαιρεσία, που εκπορεύεται από την απόλυτη εξουσία ενός και μόνου μεροληπτικού και ασυνείδητου κριτή.

Κατά την άποψή μας, αυτό που πρέπει να συγκρατήσουμε από την πάνσοφη διδαχή αυτού του αρχαϊκού, αλλά συνάμα και τόσο διαχρονικού επικού αοιδού είναι η βαθύτατη επίγνωση, σφυρηλατημένη από την αβάσταχτη οδύνη που γεννά η περιφρόνηση του νόμου στις ανθρώπινες ψυχές, ότι η έκνομη απόδοση της δικαιοσύνης υπονομεύει όχι μόνο τη δημοκρατία αλλά και τον ίδιο τον πολιτισμό μας και έτσι μας μεταμορφώνει σε άγρια θηρία, έτοιμα να αλληλοεπιτεθούν και να αλληλοεξοντωθούν. Ο Ησίοδος μίλησε μέσα από τα βάθη των αιώνων. Πότε επιτέλους θα ακούσουμε εμείς;

Ο κ. Ανδρέας Γ. Μαρκαντωνάτος είναι καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.