Τα πλαστικά κοντεύουν να πνίξουν τις θάλασσές μας και αν εξακολουθήσουμε να τα χρησιμοποιούμε και να τα πετάμε με τον ίδιο ρυθμό και στις ίδιες τεράστιες ποσότητες, οι κίνδυνοι για το περιβάλλον –και ενδεχομένως και την υγεία μας –θα είναι μη αναστρέψιμοι. Καθώς όλες οι μελέτες δείχνουν ότι η θαλάσσια ρύπανση από πλαστικά αυξάνεται συνεχώς και με αφορμή, στις 5 Ιουνίου, την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος που ήταν αφιερωμένη σε αυτήν, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε να αναλάβει δράση. Ετσι, την προηγούμενη εβδομάδα παρουσίασε μια πρόταση οδηγίας για τον περιορισμό της χρήσης ή και την απαγόρευση ορισμένων από τα πιο διαδεδομένα πλαστικά προϊόντα μιας χρήσης.
Τα ελληνικά σκουπίδια
Από τα πλαστικά μαχαιροπίρουνα και τα καλαμάκια ως τα δοχεία φαγητού, τα μπαλόνια και τα αλιευτικά εργαλεία, τα είδη που αφορά η οδηγία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (η οποία θα πρέπει να εγκριθεί από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο) συνιστούν την πλειονότητα των θαλάσσιων απορριμμάτων, όχι μόνο σε παγκόσμιο επίπεδο αλλά και στη χώρα μας. «Με βάση τις συστηματικές μετρήσεις μας φαίνεται ότι ο ετήσιος ρυθμός απόθεσης των πλαστικών στις παραλίες μας κυμαίνεται από 200 κιλά ως 1 τόνο ανά χιλιόμετρο παραλίας. Περίπου το μισό αυτής της ποσότητας προέρχεται από γειτονικές περιοχές των παραλιών, ενώ το άλλο μισό έχει μεταφερθεί με τα θαλάσσια ρεύματα από περιοχές που βρίσκονται πιο μακριά» λέει στο «Βήμα» η Χριστίνα Ζέρη, ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ). Οπως αναφέρει, η ρύπανση από πλαστικά στις ελληνικές ακτές οφείλεται κατά 70% σε σκουπίδια που προέρχονται από το «γρήγορο φαγητό-ποτό», όπως πλαστικά μπουκάλια νερού και αναψυκτικών, συσκευασίες φιλμ, ποτήρια καφέ με τα καπάκια τους, καθώς και συσκευασίες από φελιζόλ και πλαστικές σακούλες.
Ενα ακόμη σκουπίδι που υπάρχει σε αφθονία στις ελληνικές ακτές είναι οι πλαστικές μπατονέτες αφτιών, κάτι το οποίο σύμφωνα με τους επιστήμονες υποδηλώνει ότι τα πλαστικά που πετάμε στις αποχετεύσεις ξεφεύγουν από τις μονάδες επεξεργασίας λυμάτων και φτάνουν στη θάλασσα. «Οι εκτιμήσεις που έχουμε κάνει για την Ελλάδα αναφορικά με τις ποσότητες πλαστικού που διαφεύγουν της σωστής διαχείρισης και ανακύκλωσης δείχνουν ότι περίπου 20 με 55 χιλιάδες τόνοι πλαστικού καταλήγουν κάθε χρόνο από την ελληνική παράκτια ζώνη στις ελληνικές θάλασσες» προσθέτει η χημικός-ωκεανογράφος. «Το ένα τρίτο αυτής της ποσότητας γυρίζει πίσω και ξεβράζεται στις παραλίες μας ενώ το υπόλοιπο είτε καταβυθίζεται στους βυθούς και συσσωρεύεται εκεί χρόνο με τον χρόνο είτε σπάζει σε εκατομμύρια και δισεκατομμύρια κομμάτια, τα μικροπλαστικά και τα νανοπλαστικά». Οι ερευνητές του ΕΛΚΕΘΕ βρίσκουν πλαστικά ακόμη και σε βάθη 1.000 μέτρων ενώ με βάση τις μετρήσεις τους εκτιμούν ότι στην επιφάνεια των ελληνικών θαλασσών επιπλέουν 350.000 μικροπλαστικά (κομμάτια πλαστικού μικρότερα από 5 χιλιοστά) ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο.
Η πυκνότητα των μικροπλαστικών βεβαίως διαφέρει από μέρος σε μέρος, ανάλογα με τα θαλάσσια ρεύματα και το πόσο «ανοιχτή» και πυκνοκατοικημένη είναι η κάθε περιοχή. «Από μελέτες που έχουμε κάνει σε αμμώδεις παραλίες εκτεθειμένες σε νερά του Αιγαίου έχουμε μετρήσει κατά μέσο όρο 590 μικροπλαστικά από 1 ως 5 χιλιοστά ανά τετραγωνικό μέτρο ενώ σε παραλίες που βλέπουν το ανοιχτό Ιόνιο βρέθηκαν ανά τετραγωνικό μέτρο κατά μέσο όρο 60 πλαστικά κομμάτια με μήκος από 1 ως 5 χιλιοστά. Με μέγεθος μικρότερο από 1 χιλιοστό μετρήθηκαν κατά μέσο όρο 1.760 κομμάτια ανά τετραγωνικό» λέει στο «Βήμα» η Ελένη Καμπέρη, ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας του ΕΛΚΕΘΕ. Οπως διευκρινίζει, κατά μέσο όρο το 80% αυτών των μικροπλαστικών είναι κομμάτια πολυαιθυλενίου, το υλικό από το οποίο φτιάχνονται οι σακούλες, τα μπουκάλια, τα φιλμ, τα καλαμάκια και γενικώς τα περισσότερα πλαστικά προϊόντα που χρησιμοποιούμε.
Οποιο και αν είναι το μέγεθός τους, τα πλαστικά συνιστούν σημαντική απειλή για όλα τα είδη που ζουν στη θάλασσα, καθώς συχνά καταλήγουν στο στομάχι τους ή κολλούν επάνω τους. Τα μεγάλα ζώα, όπως οι φάλαινες, τα δελφίνια, οι θαλάσσιες χελώνες τα μεγάλα ψάρια και τα θαλασσοπούλια, μπορεί να καταπιούν κατά λάθος ακόμη και μεγάλα κομμάτια πλαστικού, τα οποία συχνά τα οδηγούν στον θάνατο. Το τελευταίο διάστημα οι επιστήμονες του ΕΛΚΕΘΕ συμμετέχουν σε ευρωπαϊκά προγράμματα για τη μελέτη της επίδρασης των πλαστικών σκουπιδιών στις θαλάσσιες χελώνες. «Για πρώτη φορά στην Ελλάδα αναλύονται ο οισοφάγος, το στομάχι και το έντερο θαλάσσιων χελωνών που βρέθηκαν εκβρασμένες σε παραλίες προκειμένου να ανιχνευθούν πλαστικά» εξηγεί η χημικός-ωκεανογράφος. «Μέχρι στιγμής σε δείγμα πέντε χελωνών οι τρεις είχαν καταπιεί πλαστικά τα οποία ήταν κυρίως κομμάτια από πλαστικές σακούλες και νάιλον δίχτυα».
Επίσης, από τον μεγαλύτερο ως τον μικρότερο, όλοι οι θαλάσσιοι οργανισμοί «μπουκώνουν» με μικροπλαστικά. «Τα μικροπλαστικά σωματίδια προσλαμβάνονται από διάφορους θαλάσσιους οργανισμούς, από μικρά ασπόνδυλα μέχρι ψάρια και θαλάσσια θηλαστικά» λέει στο «Βήμα» η Κατερίνα Τσαγκάρη, ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας του ΕΛΚΕΘΕ. «Μετρήσεις που έχουμε κάνει σε ψάρια από τις ελληνικές θάλασσες δείχνουν μικροπλαστικά στο στομάχι και στο έντερο των δειγμάτων που εξετάστηκαν σε ποσοστό 23% ως 47%. Σε μύδια βρέθηκαν μικροπλαστικά σε ποσοστό από 25% έως 46% των δειγμάτων που εξετάστηκαν». Οπως αναφέρει η βιολόγος-οικοτοξικολόγος, οι ποσότητες μικροπλαστικών που βρέθηκαν σε ψάρια και μύδια κυμαίνονται από μηδέν ως 4 σωματίδια ανά άτομο.
Φθάνουν στο πιάτο μας;
Αν και ακούγεται μικρό, το ποσοστό αυτό δεν είναι αμελητέο. Η κατάποση μικροπλαστικών μπορεί να προκαλέσει βλάβες στο πεπτικό σύστημα των θαλάσσιων οργανισμών ενώ ενδέχεται να έχει και άλλες αρνητικές επιπτώσεις. Το μεγάλο ερώτημα για τους επιστήμονες τα τελευταία χρόνια είναι αν τα μικροπλαστικά μπορούν να περάσουν στην τροφική αλυσίδα –αν δηλαδή μπορούν να καταλήξουν στο πιάτο μας και από εκεί στο στομάχι μας. Οσον αφορά τα ψάρια, οι μελέτες μέχρι στιγμής έχουν δείξει ότι τα μικροπλαστικά δεν περνούν στους ιστούς: μένουν απλώς στο στομάχι τους, οπότε εφόσον το αφαιρούμε για να τα φάμε, δεν διατρέχουμε κίνδυνο. Τελευταία όμως μια νέα κατηγορία πλαστικών ρύπων έχει αρχίσει να εγείρει ανησυχίες, και αυτή είναι τα νανοπλαστικά, πλαστικά σωματίδια με μήκος μικρότερο του ενός εκατομμυριοστού του μέτρου. «Αυτά τα πάρα πολύ μικρά κομματάκια, τα οποία δεν μπορούμε να δούμε με γυμνό μάτι, σύμφωνα με νέα ευρήματα μπορούν να περάσουν στους ιστούς κάποιων θαλάσσιων οργανισμών. Αυτό έχει παρατηρηθεί στα μύδια» λέει στο «Βήμα» η Χρυσή Καραπαναγιώτη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Χημείας Περιβάλλοντος στο Τμήμα Χημείας του Πανεπιστημίου Πατρών. «Οπότε δεν είναι πλέον στο στομάχι, αλλά στο σώμα, που σημαίνει ότι δεν μπορούμε να τα αφαιρέσουμε, όπως στα ψάρια».
Ενας ακόμη ενδεχόμενος κίνδυνος για την υγεία μας προκύπτει από τους ρύπους που κουβαλούν τα πλαστικά. «Κάτι που έχουμε αρχίσει να μελετάμε στο εργαστήριό μας είναι οι ρύποι που υπάρχουν μέσα στα πλαστικά είτε από την κατασκευή τους είτε επειδή τους έχουν προσροφήσει από το θαλάσσιο περιβάλλον, αλλά κυρίως από την κατασκευή τους γιατί στην Ελλάδα στις περισσότερες θάλασσες δεν έχουμε υψηλές συγκεντρώσεις ρύπων» εξηγεί η καθηγήτρια. «Τα πλαστικά όταν βρίσκονται μέσα στο στομάχι μπορούν δυνητικά να μεταφέρουν ρύπους είτε στο γαστρικό υγρό είτε στο έλαιο των ψαριών. Στα πειράματα που κάνουμε έχουμε δει ότι το έλαιο των ψαριών όταν βρίσκεται σε επαφή με το πλαστικό έχει την ιδιότητα να εκχυλίζει αυτές τις ουσίες, και άρα δυνητικά μπορεί να τις μεταφέρει στο σώμα του ψαριού». Σημαίνει αυτό ότι το ψάρι και τα ιχθυέλαια, τα οποία θεωρούνται τόσο υγιεινά, μπορεί τελικά να είναι τοξικά; Οι μελέτες ακόμη δεν έχουν διαπιστώσει κάτι τέτοιο, αλλά το ζήτημα διερευνάται σε διεθνές επίπεδο. «Ευτυχώς δεν μπορούμε να πούμε ακόμη ότι έχουμε δει απευθείας επιπτώσεις στον άνθρωπο, σε καμία περίπτωση, αλλά δυστυχώς όλα τα ενδιάμεσα βήματα που έχουμε μελετήσει δείχνουν ότι υπάρχει αυτή η δυνατότητα της έκθεσης του ανθρώπου μέσα από αυτό το μονοπάτι» απαντά η καθηγήτρια.
Το παράδειγμα της Σύρου
Αν και στην Ελλάδα τα πλαστικά θαλάσσια σκουπίδια δεν διαφέρουν από εκείνα όλου του πλανήτη, ένα ελληνικό νησί έκανε πρόσφατα τη διαφορά αποδεικνύοντας ότι έστω και μια μικρή αλλαγή στις συνήθειές μας μπορεί να έχει εμφανές και άμεσο αποτέλεσμα. Από τον Σεπτέμβριο του 2015 η Σύρος αποτελεί την πιλοτική περιοχή εφαρμογής του ευρωπαϊκού προγράμματος LIFE-DEBAG για τη μείωση της χρήσης της πλαστικής σακούλας. Παράλληλα με την καμπάνια ενημέρωσης του κοινού, το οποίο παροτρύνθηκε να περιορίσει τις πλαστικές σακούλες, οι επιστήμονες που τρέχουν το πρόγραμμα διεξάγουν συστηματική καταγραφή των θαλάσσιων απορριμμάτων τόσο στις ακτές, σε διάφορα σημεία, όσο και στον βυθό, με υποβρύχιες κάμερες και οχήματα στους κόλπους της Ερμούπολης και του Κινίου.
Δύο χρόνια μετά, τα πρώτα αποτελέσματα των μελετών που ανακοινώθηκαν την προηγούμενη εβδομάδα είναι άκρως ενθαρρυντικά. Οι πλαστικές σακούλες, οι οποίες όταν ξεκίνησαν οι καταγραφές βρίσκονταν αρκετά ψηλά στη λίστα του «top 20» των πλαστικών θαλάσσιων σκουπιδιών της Σύρου, μειώθηκαν κατά 67% στις ακτές και κατά 32% στον βυθό τη στιγμή που τα υπόλοιπα απορρίμματα παρέμειναν στα ίδια επίπεδα ή και αυξήθηκαν. Η αισθητή αυτή μείωση σημειώθηκε μάλιστα παρά το γεγονός ότι, όπως φάνηκε από άλλη μελέτη που έγινε με την υποστήριξη του LIFE-DEBAG, η Σύρος είναι αποδέκτης σκουπιδιών και από άλλες περιοχές. Γενικότερα η προσομοίωση της κυκλοφορίας των επιπλεόντων απορριμμάτων που έκαναν οι επιστήμονες έδειξε ότι τα θαλάσσια σκουπίδια ταξιδεύουν τελικά παντού και σε μεγάλες αποστάσεις: ο Σαρωνικός Κόλπος, η Εύβοια και η Κρήτη δέχονται μεγάλο όγκο απορριμμάτων από το Βόρειο Αιγαίο και τα στενά των Δαρδανελίων ενώ πολλά από τα απορρίμματα του Αιγαίου μεταφέρονται στο Ιόνιο και στην Ανατολική Μεσόγειο. Προς το παρόν ο αριθμός των θαλάσσιων σκουπιδιών που φθάνουν από το Βόρειο Αιγαίο στη Σύρο δεν έχει διευκρινιστεί.
«Το σημαντικό στοιχείο που προκύπτει εδώ είναι το γεγονός ότι οι έρευνες που εκτελέσαμε στη Σύρο παράλληλα με την εντατική εκστρατεία πληροφόρησης του κοινού έδειξαν σημαντική μείωση της πλαστικής σακούλας στις ακτές και στον βυθό γύρω από το νησί. Αυτό ενθουσίασε και την αντιπρόσωπο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που μας επισκέφθηκε την περασμένη εβδομάδα, γιατί είναι η πρώτη φορά που συνδυάζεται σε τόσο μεγάλη κλίμακα μια εντατική εκστρατεία ενημέρωσης-ευαισθητοποίησης με συστηματική παρακολούθηση του θαλάσσιου περιβάλλοντος για να δούμε αν αυτή έχει αποτέλεσμα» λέει στο «Βήμα» ο καθηγητής Γιώργος Παπαθεοδώρου, διευθυντής του Εργαστηρίου Θαλάσσιας Γεωλογίας και Φυσικής Ωκεανογραφίας του Πανεπιστημίου Πατρών και συντονιστής του LIFE DBAG. Για τον καθηγητή η Σύρος αποτελεί τη «ζωντανή απόδειξη» του ότι μέτρα σαν αυτά που περιλαμβάνει η πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τα πλαστικά μιας χρήσεως μπορούν να λειτουργήσουν. «Οι ευρωπαϊκές εξαγγελίες για τα πλαστικά είδη είναι πολύ σημαντικές και χρειάζονται σοβαρή προετοιμασία σε εθνικό επίπεδο» τονίζει. «Παράλληλα όμως πρέπει και εμείς να μάθουμε να παράγουμε λιγότερα απορρίμματα και να κινηθούμε προς την αντίληψη των ειδών πολλαπλών χρήσεων». Οπως επισημαίνεται άλλωστε και από την ίδια την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στην πρότασή της, αυτού του είδους οι λύσεις εκτός από περισσότερο «καθαρές» είναι επίσης πιο οικονομικές, γι’ αυτό και εκτιμά ότι αν τα νέα μέτρα υιοθετηθούν, οι καταναλωτές θα εξοικονομήσουν ως και 6,5 δισ. ευρώ.
Ερωτήσεις-Απαντήσεις
Η ευρωπαϊκή οδηγία στοχεύει σε 10 προϊόντα μιας χρήσης από πλαστικό προτείνοντας την πλήρη απαγόρευσή τους ή την υιοθέτηση κινήτρων/αντικινήτρων τα οποία θα περιορίσουν τη χρήση τους ανάλογα με την περίπτωση. Εκτός από τα κράτη-μέλη της ΕΕ, τα οποία θα πρέπει να υιοθετήσουν μέτρα, να επιβάλουν τέλη και να διοργανώσουν καμπάνιες ευαισθητοποίησης του κοινού, στον χορό μπαίνουν και οι κατασκευαστές που χρησιμοποιούν συσκευασίες από πλαστικό στα προϊόντα τους, οι οποίοι θα είναι υποχρεωμένοι να συμμετέχουν στο κόστος διαχείρισης και καθαρισμού των αποβλήτων που δημιουργούν, καθώς και των μέτρων ευαισθητοποίησης του κοινού για τον περιορισμό τους. Επίσης, ως… μέσο αποτροπής, κάποια προϊόντα θα πρέπει πλέον να φέρουν ειδική επισήμανση.
Ποια προϊόντα θα απαγορευθούν;
Τα πλαστικά προϊόντα που προτείνεται να αποσυρθούν είναι εκείνα για τα οποία υπάρχουν φιλικότερες για το περιβάλλον εναλλακτικές οι οποίες είναι άμεσα διαθέσιμες και οικονομικά προσιτές. Αυτά είναι τα πλαστικά μαχαιροπίρουνα και πιάτα, τα καλαμάκια και οι αναδευτήρες ποτών, οι μπατονέτες και τα καλαμάκια στήριξης μπαλονιών. Επίσης τα πλαστικά μπουκάλια αναψυκτικών μιας χρήσης θα επιτρέπονται μόνο εφόσον το πώμα τους δεν αποσπάται. Μην τρέξετε να συγκεντρώσετε «στοκ» (υπήρξαν τέτοιες αντιδράσεις πανικού), τα παραπάνω είδη δεν θα εξαφανιστούν, απλώς θα αντικατασταθούν από άλλα, επαναχρησιμοποιούμενα ή φτιαγμένα από πιο καθαρά υλικά. Σε κάθε περίπτωση, όπως όλα δείχνουν, η ανάγκη να επαναπροσδιορίσουμε τις καταναλωτικές συνήθειές μας είναι πλέον επιτακτική. Τι το θέλουμε, π.χ., το πλαστικό καλαμάκι αν αυτό σημαίνει ότι σε λίγο δεν θα μπορούμε καν να απολαμβάνουμε τον καφέ μας στη θάλασσα;
Ποια προϊόντα πρέπει να περιοριστούν;
Εδώ το βάρος αναλαμβάνουν τα κράτη-μέλη της ΕΕ, τα οποία θα πρέπει να περιορίσουν τη χρήση των πλαστικών δοχείων τροφίμων και ποτηριών προσφέροντας εναλλακτικά προϊόντα στα σημεία πώλησης ή επιβάλλοντας τέλη στα συγκεκριμένα πλαστικά προϊόντα μιας χρήσης.
Ποιες συσκευασίες πρέπει να μειωθούν;
Με την υπόσχεση θέσπισης κινήτρων για την ανάπτυξη λιγότερο ρυπογόνων εναλλακτικών λύσεων, η ευρωπαϊκή οδηγία «σπρώχνει» τους κατασκευαστές προς τον περιορισμό των πλαστικών συσκευασιών υποχρεώνοντάς τους να συμμετέχουν στο κόστος της διαχείρισης των αποβλήτων που παράγουν και των μέτρων ευαισθητοποίησης του κοινού όσον αφορά τα δοχεία, τις συσκευασίες και τα περιτυλίγματα τροφίμων (π.χ. πατατάκια και ζαχαρωτά), τα δοχεία και κύπελλα για ποτά, τα προϊόντα καπνού με φίλτρο, τα υγρά μαντιλάκια, τα μπαλόνια και τις λεπτές σακούλες από πλαστικό. Για τον περιορισμό της παραγωγής πλαστικών σκουπιδιών, τα κράτη-μέλη θα υποχρεωθούν να συλλέγουν το 90% των πλαστικών δοχείων για ποτά από το 2025, μέσω π.χ. συστημάτων επιστροφής ή άλλων τρόπων.
Πού θα μπει ειδική επισήμανση;
Οι σερβιέτες, τα υγρά μαντιλάκια και τα μπαλόνια θα πρέπει να φέρουν τυποποιημένη επισήμανση η οποία θα αναφέρει τον τρόπο με τον οποίο θα πρέπει να διατίθενται τα συγκεκριμένα απόβλητα, τις αρνητικές περιβαλλοντικές συνέπειές τους καθώς και την παρουσία πλαστικών σε αυτά.
Τι θα γίνει με τα δίχτυα των ψαράδων;
Τα αλιευτικά εργαλεία συνιστούν μια διόλου αμελητέα πηγή ρύπανσης των θαλασσών, αποτελώντας το 27% όλων των απορριμμάτων που βρίσκονται στις παραλίες και πολλά από αυτά, όπως π.χ. τα δίχτυα, είναι πλαστικά. Με το νέο πλαίσιο οι κατασκευαστές πλαστικών αλιευτικών εργαλείων θα υποχρεωθούν να καλύπτουν το κόστος συλλογής των αποβλήτων από τις λιμενικές εγκαταστάσεις, καθώς και το κόστος μεταφοράς και επεξεργασίας τους.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
