Τι απέγινε ο Δον Ιωάννης

(Ο Δον Ιωάννης ο Αυστριακός και η ναυμαχία της Ναυπάκτου)

Εκδόσεις Mnemosyne, 2017

σελ. 292, τιμή 24 ευρώ

Ο υπολοχαγός του γαλλικού στρατού Φερνάν Μπροντέλ συνελήφθη από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής το 1940 και παρέμεινε αιχμάλωτος ως το 1945 στις φυλακές της Λυβέκης. Αυτήν ακριβώς την πενταετία της αιχμαλωσίας συνέγραψε την περίφημη διατριβή του που εκδόθηκε μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου με τίτλο «Η Μεσόγειος και ο μεσογειακός κόσμος την εποχή του Φιλίππου Β΄». Το εμβληματικό αυτό έργο για την ιστορική σχολή των Annales και για τη σύγχρονη ιστοριογραφία γενικότερα ασχολείται με τη σύγκρουση της Ισπανικής και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τον 16ο αιώνα που κορυφώθηκε το 1571 με τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και τη συντριβή του τουρκικού στόλου.

Στο τελευταίο μέρος της διατριβής του ο Μπροντέλ αφιερώνει ένα κεφάλαιο στη διατριβή ενός άλλου ιστορικού, του υποδεκανέα τότε της Βέρμαχτ Φέλιξ Χάρτλαουμπ που είχε δημοσιευθεί μόλις το 1940: «Ο Δον Ιωάννης ο Αυστριακός και η ναυμαχία της Ναυπάκτου». Ο κορυφαίος της σχολής των Annales αναγνωρίζει στον άγνωστο γερμανό συνάδελφο άριστη γνώση των πηγών και δεξιοτεχνία τόσο στην ανασύνθεση των ιστορικών γεγονότων όσο και στη δραματική εμπλοκή της προσωπικότητας στις ευρύτερες τάσεις της εποχής κατά την οποία δρα. Στην ίδια τη Γερμανία η διατριβή του νεαρού εκείνου ιστορικού που χάθηκε νωρίς ξεχάστηκε, όχι όμως και ο συντάκτης της, αλλά για άλλους λόγους.

Ο Χάρτλαουμπ γεννήθηκε το 1913. Ηταν γιος του διευθυντή του Κρατικού Μουσείου του Μάνχαϊμ που απολύθηκε στη συνέχεια από τους ναζί. Τελείωσε κλασικό γυμνάσιο και σπούδασε ρωμανική φιλολογία και ιστορία. Κατετάγη στη Βέρμαχτ τον καιρό του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και για ένα διάστημα αποσπάστηκε στη γερμανική πρεσβεία στο Παρίσι, όπου μελετούσε γαλλικά αρχεία που είχαν κλέψει οι κατακτητές. Το μεγαλύτερο μέρος του πολέμου όμως το πέρασε στο Γενικό Διοικητήριο της Βέρμαχτ στο Βερολίνο, μια νησίδα νηνεμίας μέσα σε έναν κόσμο που αναδευόταν στη δίνη του πολέμου. Εκεί ο Χάρτλαουμπ ανήκε στην ομάδα που για λογαριασμό του Φύρερ έγραφε το επίσημο ημερολόγιο του πολέμου. Ανάμεσα σε χιλιάδες αναφορές που κατέφθαναν από τα μέτωπα η ομάδα αυτή επέλεγε τα ουσιώδη, βάσει των οποίων κατέγραφε την επίσημη εξέλιξη των συγκρούσεων.

Ο νεαρός Φέλιξ όμως δεν αρκούνταν στην εργασία του ιστορικού του πολέμου. Διέθετε αδιαμφισβήτητη λογοτεχνική φλέβα και σε ιδιωτικά σημειώματα και επιστολές κατέγραφε παράλληλα την ατμόσφαιρα της εποχής, την ηθική στόμωση των στρατιωτικών του Χίτλερ, την επιστημονικοφανή απανθρωπιά του καθεστώτος, χωρίς συναισθηματισμούς, χωρίς κοπετούς, με την απόσταση ενός παρατηρητή που σου δίνει την εντύπωση πως ήταν αμέτοχος. Οι ιδιωτικές αυτές σημειώσεις, οι σατιρικές μινιατούρες και τα γράμματα εκδόθηκαν μετά τον πόλεμο από την αδελφή του Χάρτλαουμπ και εδραίωσαν τη φήμη του ως ενός πρόωρα χαμένου λογοτεχνικού ταλέντου.

Με την ουδέτερη φωνή του και την αμείλικτη περιγραφή κάθε λεπτομέρειας προετοίμαζε τη λεγόμενη λογοτεχνία των ερειπίων, την πεζογραφία των πρώτων χρόνων της μεταπολεμικής Γερμανίας που προσπαθούσε να χωνέψει λογοτεχνικά το αποτρόπαιο αποφεύγοντας κάθε συναισθηματισμό και αναζητώντας μάταια την απόλυτη αντικειμενικότητα. Δεν είναι τυχαίο που τα λογοτεχνικά ρινίσματα του Χάρτλαουμπ απηχούνται στο μεταφρασμένο και στα ελληνικά έργο του μετέπειτα νομπελίστα Πατρίκ Μοντιανό «Ντόρα Μπρούντερ», την ιστορία μιας μικρής Εβραίας που είχε χαθεί από το οικοτροφείο της στο Παρίσι τον καιρό του πολέμου και αργότερα πέθανε στο Αουσβιτς.

Ο Φέλιξ Χάρτλαουμπ ως ιστορικός εν τω γεννάσθαι ανακαλύφθηκε στη Γερμανία πάλι μόλις πέρυσι με την επανέκδοση της διατριβής του για τη ναυμαχία της Ναυπάκτου από τις εκδόσεις Μνημοσύνη. Κεντρικός ήρωας είναι ο Δον Ιωάννης ο Αυστριακός, νόθος γιος του αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Εθνους Καρόλου Ε΄ και της όμορφης Βαρβάρας, κόρης ενός άσημου ζωναρά από το Ρέγκενσμπουργκ. Ο Ιωάννης αποσπάστηκε μωρό ήδη από την αγκαλιά της άσημης μητέρας του και μεγάλωσε στην Ισπανία ως αναγνωρισμένος ετεροθαλής αδελφός του βασιλιά Φιλίππου Β΄. Αυτός ο φιλάσθενος, γοητευτικός και ρομαντικός νέος επρόκειτο να παίξει τον κυρίαρχο ρόλο στην απόκρουση της οθωμανικής επέλασης προς Δυσμάς.

Μετά την κατάληψη της Κύπρου από τους Οθωμανούς το 1571 ο πάπας Πίος Ε΄ κατάφερε να συμπήξει μια Ιερή Συμμαχία με την Ισπανία και τη Βενετία. Ο συμμαχικός στόλος ανέλαβε την απόκρουση του οθωμανικού που λυμαινόταν το Αιγαίο. Υπό την επιρροή του ασκητικού γέροντα Πίου Ε΄ το ατίθασο πνεύμα και το θάρρος του Δον Ιωάννη βρήκαν επιτέλους νόημα και αποστολή, την υπεράσπιση του χριστιανικού κόσμου. Σε ένα δεύτερο επίπεδο η συντριβή του τουρκικού στόλου στη Ναύπακτο εντάσσεται από τον Χάρτλαουμπ και στα πνευματικά κινήματα της εποχής της Αντιμεταρρύθμισης. Ο ρόλος του πάπα στην όλη επιχείρηση αναδεικνύει τη στενή διασύνδεση του πολέμου κατά των Τούρκων με τις προσπάθειες ανόρθωσης της καθολικής πίστης στην Ευρώπη μετά τη Μεταρρύθμιση.

Η διατριβή του Χάρτλαουμπ είναι μια από τις σπάνιες περιπτώσεις στις οποίες συνδυάζονται αριστοτεχνικά η ιστορική γνώση και η συναρπαστική διήγηση. Οι συσχετισμοί, οι εκπεφρασμένες προθέσεις και οι μύχιοι φόβοι των δυνάμεων της εποχής αναλύονται σαν ψυχογραφήματα. Αλλά και η δεδηλωμένη βούληση και οι κρυφοί πόθοι των δρώντων προσώπων παρουσιάζονται σαν περίπλοκα μηχανεύματα του πνεύματος του 16ου αιώνα. Η περιφανής νίκη των χριστιανικών δυνάμεων στη Ναύπακτο είχε περισσότερο συμβολική σημασία και έτσι διαιωνίστηκε από τους χρονογράφους αλλά και τους ζωγράφους της εποχής. Υστερα από λίγο ο Πίος Ε΄ πέθανε, η Ιερή Συμμαχία διαλύθηκε, ο τουρκικός στόλος ανασυντάχθηκε, αν και απέφυγε πλέον την άμεση σύγκρουση με τις γαλέρες των χριστιανών.

Τι απέγινε ο ευσταλής Δον Ιωάννης; Υστερα από μερικές ακόμα νίκες και ήττες, ταλαιπωρημένος από τις ακατανόητες για αυτόν αποφάσεις του συνετού βασιλιά αδελφού του, ορφανός από μέντορα, πέθανε νωρίς, ίσως από τύφο, ίσως δηλητηριασμένος από καλοθελητές. Και τι απέγινε ο ταλαντούχος Φέλιξ Χάρτλαουμπ; Στις 2 Μαΐου του 1945, την ημέρα που ο Κόκκινος Στρατός έμπαινε στο πολιορκημένο Βερολίνο, η αδελφή του τον έβαλε στο τρένο, στον σταθμό «Λίμνη του Αϊ-Νικόλα», για να βγει από την πόλη. Εκτοτε τα ίχνη του χάθηκαν για πάντα.

Ο κ. Σπύρος Μοσκόβου είναι διευθυντής του ελληνικού προγράμματος της Deutsche Welle.