Ταυτότητες και γλώσσες

Μετάφραση Χρυσούλα Παπαδοπούλου

Εκδόσεις Καστανιώτη, 2018

σελ. 317, τιμή 18 ευρώ

Δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο το πρώτο μυθιστόρημα ενός συγγραφέα να είναι σε μεγάλο βαθμό αυτοβιογραφικό. Ετσι είναι λίγο-πολύ το Αραμπέσκ του Αντόν Σαμάς, ο οποίος γεννήθηκε το 1950 σε ένα μικρό χωριό της Γαλιλαίας. Αλλά τα αυτοβιογραφικά στοιχεία που συνθέτουν το βιβλίο υπερβαίνουν το βιογραφικό πλαίσιο και αναδεικνύουν μια ολόκληρη εποχή. Ακόμα περισσότερο: το κείμενο γράφτηκε στα εβραϊκά, που δεν είναι η μητρική γλώσσα του συγγραφέα.

Και αυτό το τελευταίο δεν είναι σπάνιο. Ας θυμίσω τρία εξέχοντα παραδείγματα: του Ναμπόκοφ και του Κόνραντ που έγραψαν στα αγγλικά και του Μπέκετ ο οποίος από ένα διάστημα κι έπειτα έπαψε να γράφει στη μητρική του γλώσσα (τα αγγλικά) και άρχισε να γράφει απευθείας στα γαλλικά. Και οι τρεις υπήρξαν σπουδαίοι στυλίστες. Ο Αντόν Χαμάς είναι κι εκείνος στυλίστας πρώτης γραμμής. Το βιβλίο του, που δημιούργησε τεράστια αίσθηση όταν δημοσιεύθηκε το 1986, ήταν το πρώτο μυθιστόρημα στα εβραϊκά γραμμένο από Παλαιστίνιο –και μάλιστα χριστιανό.

Βρισκόμαστε στη Φασούτα της Γαλιλαίας, η οποία απέχει περίπου τρία χιλιόμετρα από τα σύνορα του Ισραήλ με τον Λίβανο. Η οικογένεια Σαμάς, η οποία μένει εκεί, έχει ζήσει περιπέτειες, μετακινήσεις και διώξεις από τον 19ο ακόμα αιώνα. Δεν είναι μόνο αυτά που ζει ο συγγραφέας αλλά και όσα προηγήθηκαν, τα οποία μέσα από τις ιστορίες των κατοίκων, τις αναμνήσεις, τις προκαταλήψεις και τις δεισιδαιμονίες τους συνθέτουν έναν κόσμο που όσο ριζωμένος κι αν δείχνει στον τόπο άλλο τόσο τον αφήνει πίσω του. Τα αραμπέσκ (τα αραβουργήματα), τα οποία με τρόπο περίτεχνο συνθέτει ο συγγραφέας, δημιουργούν μια γενεαλογία του παρελθόντος, που ορίζει και το παρόν: απολύτως συγκεκριμένο αλλά ταυτοχρόνως και φανταστικό.

Αναπόφευκτα ο συγγραφέας αυτός, όπως ενάμιση και πλέον αιώνα νωρίτερα ο Σταντάλ, αναρωτιέται: «Ποιος είμαι;». Αλλά εδώ το ερώτημα αναφέρεται στην ταυτότητα ενός ανθρώπου, όπως και των άλλων γύρω του. Για να βρει την απάντηση ο Σαμάς διαπλέκει μαζί με τις δικές του εμπειρίες την ιστορία της οικογένειάς του σε μεγάλο βάθος χρόνου, μεταφέροντάς την όμως στο παρόν. Και σε αυτό συντελεί η εξαίσια ποιητικότητα των εικόνων του.

Αλλά η ποιητικότητά του δεν εξωραΐζει τη ζωή και τη συμπεριφορά των χωρικών της Φασούτα. Ο Σαμάς είχε πει κάποτε πως έγραψε το Αραμπέσκ στα εβραϊκά γιατί ήταν ο μόνος τρόπος να θέσει τους Ισραηλινούς αντιμέτωπους με μιαν αλήθεια που αγνοούν. Ο ίδιος είχε πει πως «δεν μπορείς να γράφεις για αυτούς που αγαπάς σε μια γλώσσα που την καταλαβαίνουν. Δεν ήθελα οι ήρωές μου να αναπνέουν στον σβέρκο μου, γι’ αυτό κι έγραψα στα εβραϊκά».

Το άθροισμα ζωής που τόσο περίτεχνα μας παρουσιάζει εκφράζει και την αγωνία του να αναζητήσει αυτή την ταυτότητα. Μέσω των όσων έχουν συμβεί, της ιστορίας της οικογένειάς του, του τσαγκάρη και πρώην κουρέα πατέρα του, των βιωμάτων της παιδικής του ηλικίας, των ιστορικών γεγονότων τα οποία σημάδεψαν τη μοίρα της περιοχής, που βρίσκεται σε ένα κενό, βυθίζεται στις αναμνήσεις, ζει την Αραβική Εξέγερση του 1936-37, τον πόλεμο του 1947-48 και τα όσα συνέβησαν αργότερα, με κυριότερα αυτά του πολέμου των Εξι Ημερών.

Ζώντας όλα αυτά ένας συγγραφέας που, όπως ο Σαμάς, σπούδασε σε εβραϊκό πανεπιστήμιο είναι κάποιος που έρχεται «από αλλού». Το από πού το ορίζουν οι ιστορίες του. Γι’ αυτό και έχουμε δύο αφηγήσεις που η μία συμπληρώνει ή, καλύτερα, συνοδεύει την άλλη: την αφήγηση που μιλάει από μόνη της και την αφήγηση του αφηγητή, που είναι ταυτοχρόνως και το υποκείμενο και το αντικείμενο των δύο αφηγήσεων. Αυτό που είμαστε λοιπόν ορίζεται όχι μόνο από τα όσα ζήσαμε και ζούμε αλλά και από όσα ανακαλούμε μέσω της μνήμης, της δικής μας και των άλλων.

Η ταυτότητα που αναζητεί ο Σαμάς έχει τρεις πλευρές: πριν απ’ όλα την κοινωνική, κατόπιν την ψυχολογική και έπειτα την πολιτισμική. Και εδώ ανακύπτει ένα ερώτημα που (όσον αφορά την πρόζα τουλάχιστον) μόνο το μυθιστόρημα το απαντά με τον ελκυστικότερο τρόπο: πώς εναρμονίζεται η γνώση και το αίσθημα. Αυτό επιχειρεί και επιτυγχάνει ο Σαμάς στο Αραμπέσκ. Η ταυτότητά του είναι η ίδια του η αφήγηση. Γιατί την άλλη, την κοινωνική, στο Ισραήλ δεν πιστεύει ότι μπορεί να την αποκτήσει.

Το παρελθόν δεν σφραγίζεται μόνο από τη μνήμη αλλά και από τη λήθη. Για τούτο και μέσω της λογοτεχνίας αναπλάθεται. Ο συγγραφέας αυτός επέτυχε στο βιβλίο του να συνδυάσει με τρόπο αξιοζήλευτο την προφορικότητα, η οποία είναι βασικό γνώρισμα της αραβικής παράδοσης, με την κειμενικότητα, η οποία ορίζει τον δυτικό πολιτισμό αλλά είναι και μείζον χαρακτηριστικό της εβραϊκής παράδοσης, χρησιμοποιώντας την τεχνική του ευρωπαϊκού και αμερικανικού μυθιστορήματος και μετατρέποντας τις ιστορίες του σε αραβουργήματα. Αραβουργήματα της εμπειρίας και αραβουργήματα της μνήμης –που είναι το ίδιο πράγμα. Ο αληθινός συγγραφέας δεν ζει μόνο τη δική του ζωή αλλά και τη ζωή των άλλων. Και αυτήν ο Σαμάς την οικειοποιείται και την προσφέρει στον αναγνώστη με τρόπο μοναδικό.