Σεξ μόνο με ρητή συναίνεση

Η Σουηδία έγινε την περασμένη εβδομάδα η όγδοη ευρωπαϊκή χώρα που εισήγαγε νόμο ο οποίος ορίζει ότι το σεξ χωρίς σαφή συγκατάθεση αποτελεί βιασμό, ακόμα και αν δεν περιλαμβάνει βία ή απειλές. Ο σουηδικός νόμος, που θα τεθεί σε εφαρμογή την 1η Ιουλίου, ορίζει ότι οι παρτενέρ πρέπει να έχουν συναινέσει σαφώς στην πράξη, λεκτικά ή σωματικά, και όχι απλώς να μην έχουν πει «όχι».

Οι ευρωπαϊκές χώρες που έχουν ήδη υιοθετήσει νόμους ότι το μη συναινετικό σεξ αποτελεί βιασμό είναι η Βρετανία, η Ιρλανδία, η Γερμανία, το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο, η Κύπρος και η Ισλανδία. Στη Νορβηγία τον περασμένο μήνα πρόταση νόμου καταψηφίστηκε για λίγες ψήφους, αλλά οι ακτιβιστές δηλώνουν ότι θα συνεχίσουν την προσπάθεια για αλλαγή. Εντατικές εκστρατείες πραγματοποιούνται στη Δανία και στη Φινλανδία. Σχετικούς νόμους έχουν υιοθετήσει ορισμένες αμερικανικές Πολιτείες (π.χ. Καλιφόρνια) και η Ινδία (το 2013, μετά τις διαδηλώσεις που ξέσπασαν λόγω του θανάτου φοιτήτριας στη διάρκεια ομαδικού βιασμού της σε λεωφορείο το 2012).

Ειδικοί και ακτιβιστές θεωρούν ότι και άλλες χώρες θα ακολουθήσουν σύντομα. Το βέβαιο είναι ότι το κίνημα #MeToo αλλά και πολυπροβεβλημένες υποθέσεις αθώωσης βιαστών στα δικαστήρια έχουν ανοίξει μια δημόσια συζήτηση περί του τι συνιστά βιασμό και έχουν εισαγάγει μια δυναμική για να μπουν τα πράγματα στη θέση τους σε μια γκρίζα ζώνη που, επειδή άπτεται της γενετήσιας πράξης, συχνά δεν συζητείται ανοιχτά ή άνετα.

Στη Σουηδία τα θύματα δεν θα είναι πλέον αναγκασμένα να αποδείξουν ότι υπήρξε βία προκειμένου να πετύχουν μια καταδίκη για βιασμό, ούτε ότι είπαν «όχι» –θα αρκεί να μην έχουν πει σαφώς «ναι». Σύμφωνα με τον νέο νόμο, η παθητικότητα δεν ισοδυναμεί με ένδειξη ότι ένα άτομο δέχεται να κάνει σεξ: «Αν κάποιος επιθυμεί να επιδοθεί σε σεξουαλική δραστηριότητα με ένα άτομο που παραμένει αδρανές ή δίνει διφορούμενα σήματα, οφείλει να μάθει αν το άτομο αυτό συμφωνεί». Ο προηγούμενος νόμος όριζε ότι βιασμός διαπράττεται αν υπάρχει βία ή απειλή ή αν το θύμα δεν ήταν σε θέση να αντιδράσει λόγω υπερβολικής κατανάλωσης αλκοόλ ή ναρκωτικών.

Η κυβέρνηση της Σουηδίας, στην ιστοσελίδα της, παρουσιάζει τον νέο νόμο ως εξής: «Το σεξ πρέπει να είναι εθελοντικό –αν όχι, είναι παράνομο». Και εξηγεί ότι για να ανατραπεί η τάση για αύξηση των σεξουαλικών αδικημάτων, «απαιτείται αλλαγή τόσο στη νομοθεσία όσο και στη νοοτροπία». Για να υπάρξει πραγματική αλλαγή, ο νέος νόμος «πρέπει να πείσει την κοινωνία», γι’ αυτό η κυβέρνηση προωθεί παράλληλα μακροχρόνιες εκστρατείες πληροφόρησης, κυρίως των νέων αλλά και αστυνομικών, εκπαιδευτικών κ.ά. «Η ευθύνη των αγοριών και των ανδρών πρέπει να αποσαφηνιστεί» καταλήγει.

Σημείο καμπής στη Σουηδία υπήρξε η απόφαση δικαστηρίου το 2013 να αθωώσει τρεις νεαρούς που κατηγορούνταν ότι βίασαν μια 15χρονη με μπουκάλι προκαλώντας της αιμορραγία. Στο σκεπτικό της απόφασης αναφερόταν ότι «η άρνηση της κοπέλας να ανοίξει τα πόδια της θα μπορούσε να εκληφθεί ως ντροπαλοσύνη» –και αυτή ακριβώς η διατύπωση πυροδότησε μεγάλες διαδηλώσεις. Οι τρεις νεαροί καταδικάστηκαν τελικά για βιασμό στην έφεση, όμως η συζήτηση για την αλλαγή της νομοθεσίας είχε ανοίξει για τα καλά. Χρειάστηκε να περάσουν πέντε χρόνια για να γίνει πράξη. Καταλύτης υπήρξαν οι επικείμενες γενικές εκλογές στη Σουηδία (τον Σεπτέμβριο), καθώς ανάμεσα στα κορυφαία προεκλογικά ζητήματα ήταν εκείνο της συναίνεσης στη σεξουαλική πράξη.

Μια παρόμοια υπόθεση στην Ισπανία τον περασμένο μήνα άνοιξε και εκεί δυναμικά το ζήτημα. Δικαστήριο αθώωσε τον Μάιο για το αδίκημα του βιασμού πέντε άνδρες –αναφερόμενους ως «αγέλη λύκων» στα ισπανικά μέσα ενημέρωσης –οι οποίοι επιδόθηκαν σε μη συναινετικό σεξ με μια 18χρονη και το βιντεοσκόπησαν, στην Παμπλόνα. Οι δράστες καταδικάστηκαν για σεξουαλική κακοποίηση, που επισείει μικρότερες ποινές, και αυτό εξόργισε τις Ισπανίδες.

Οι μαζικές διαδηλώσεις στους δρόμους της χώρας για την αντιμετώπιση που είχε η 18χρονη στα δικαστήρια τόνισε την ανάγκη για αλλαγή στην ισπανική νομοθεσία, λένε ακτιβιστές. Η Βικτόρια Ροσέλ, δικαστίνα και πρώην βουλευτής των Ποδέμος, τουιτάρισε αποσπασματικές περιγραφές μερικών από τις 12 φορές που βρέθηκε σε παρόμοιες καταστάσεις. «Λυπάμαι που το λέω: είμαι δικαστής και δεν πήγα ποτέ να τις καταγγείλω στην αστυνομία» δήλωσε.

Σύμφωνα με τη Διεθνή Αμνηστία, η υπόθεση στην Ισπανία δείχνει μια «ανησυχητική έλλειψη κατανόησης του εγκλήματος του βιασμού και υπογραμμίζει πως οι δικαστικοί λειτουργοί επιδεικνύουν συχνά βαθιά ασέβεια προς τα θύματα».

Το πρόβλημα είναι ότι πολλοί έχουν κατά νου το «αρχετυπικό θύμα βιασμού» που ουρλιάζει και προσπαθεί να αντισταθεί στον βιαστή. Οι ειδικοί όμως διαβεβαιώνουν ότι η πιο συνηθισμένη σωματική και ψυχολογική αντίδραση του θύματος είναι να «παγώσει» σε βαθμό που να παραμένει εντελώς ακίνητο. Για παράδειγμα, περυσινή σουηδική μελέτη κατέληξε ότι το 70% των 298 θυμάτων που εξετάστηκαν βίωσαν «ακούσια παράλυση» στη διάρκεια του βιασμού.

Στην πολύκροτη πρόσφατη υπόθεση στην Ισπανία, οι δύο από τους τρεις δικαστές αποφάνθηκαν ότι δεν υπήρξε βιασμός παρά το γεγονός πως αναγνώρισαν ότι η 18χρονη είχε «παγώσει» ενώ οι πέντε άνδρες την είχαν περικυκλώσει σε μια εσοχή του δρόμου και την κρατούσαν από τα μαλλιά. Ο τρίτος δικαστής τοποθετήθηκε υπέρ της πλήρους αθώωσης των πέντε ανδρών, υποστηρίζοντας ότι το σεξ ήταν συναινετικό –και πυροδοτώντας την έντονη αντίδραση του υπουργού Δικαιοσύνης Ραφαέλ Καταλά, ο οποίος του επιτέθηκε προσωπικά, κατηγορώντας τον ότι τα έχει χάσει. Κυβέρνηση και αντιπολίτευση συμφωνούν στην ανάγκη για αναθεώρηση της νομοθεσίας περί βιασμού.

Ενδεικτική για τη νοοτροπία που επικρατεί στις περισσότερες κοινωνίες είναι έρευνα της ευρωπαϊκής Επιτροπής το 2016 στην οποία σχεδόν το ένα τρίτο απάντησε ότι σεξ χωρίς συναίνεση είναι αποδεκτό «σε ορισμένες περιπτώσεις», όπως όταν η γυναίκα είναι μεθυσμένη ή έχει πάρει ναρκωτικά, πηγαίνει στο σπίτι κάποιου με τη θέλησή της, φοράει προκλητικά ρούχα, δεν λέει «όχι» απερίφραστα και δεν αντιστέκεται βίαια. Οσοι πιστεύουν κάτι τέτοιο έχουν κατά νου τον «αρχετυπικό βιαστή» που επιτίθεται σε μια γυναίκα στον δρόμο, όμως οι στατιστικές δείχνουν ότι οι περισσότεροι βιασμοί διαπράττονται από κάποιον γνωστό του θύματος.