Οι γκρίζες ζώνες που τρενάρουν τη συμφωνία με τα Σκόπια

«Τίποτα δεν έχει συμφωνηθεί, αν δεν συμφωνηθούν όλα». Αυτή η σύντομη φράση, ευρέως γνωστή έπειτα από τέσσερις και πλέον δεκαετίες διαπραγματεύσεων στο Κυπριακό, ισχύει ως φαίνεται απόλυτα και στη συγκυρία του τρέχοντος γύρου συνομιλιών στο Μακεδονικό. Εδώ και μία εβδομάδα, μετά την ολοκλήρωση των συζητήσεων μεταξύ του Νίκου Κοτζιά και του Νίκολα Ντιμιτρόφ υπό συνθήκες απόλυτης μυστικότητας στις Βρυξέλλες, η υπόθεση εργασίας ήταν ότι η Αθήνα και τα Σκόπια βρίσκονται πια πολύ κοντά στην επίλυση της εκκρεμότητας της ονομασίας, η οποία αναδύθηκε πριν από 27 χρόνια, το 1991. Είναι όμως έτσι τα πράγματα ή μήπως το σκηνικό είναι «γκρίζο» και θολό; Εχουν ξεπεραστεί τα κρίσιμα εμπόδια και έχει διασφαλιστεί το μείζον ζήτημα που απασχολεί την Αθήνα, ήτοι η εφαρμογή της νέας ονομασίας τόσο για διεθνή όσο και για εσωτερική χρήση, μέσω συνταγματικής αναθεώρησης στην πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας (πΓΔΜ);

Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα θα είναι κομβικές. Και όπως φάνηκε από την ενημέρωση έλληνα κυβερνητικού αξιωματούχου το απόγευμα της περασμένης Παρασκευής, υπάρχει ακόμη δρόμος να διανυθεί ώσπου οι δύο πλευρές να συμφωνήσουν οριστικά. «Η πλευρά της πΓΔΜ από ό,τι φαίνεται δεν είναι ακόμη έτοιμη να ανταποκριθεί στα όσα συμφωνήθηκαν στις Βρυξέλλες ανάμεσα στους δύο υπουργούς Εξωτερικών. Συνεπώς, η πιθανότητα συμφωνίας εντός των επομένων ημερών φαίνεται πως απομακρύνεται. Πιθανότατα», πρόσθεσε ο ίδιος αξιωματούχος, «να απομακρύνεται και η τηλεφωνική συνομιλία των δύο πρωθυπουργών». Η διαρροή από το Μέγαρο Μαξίμου αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα, καθώς σύμφωνα με αρμόδιες πηγές εξακολουθούν να υπάρχουν εμπλοκές σε διαφορετικές πτυχές των συνομιλιών –χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι δύο πλευρές «τα έχουν σπάσει» οριστικά.

Είναι δε χαρακτηριστικό ότι τόσο ο έλληνας πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας όσο και ο σκοπιανός ομόλογός του Ζόραν Ζάεφ έχουν επιμελώς αποφύγει οποιαδήποτε δημόσια αναφορά σε λεπτομέρειες επί των διαπραγματεύσεων, π.χ. για ονόματα που συζητούνται. Ολοι περίμεναν την προαναγγελθείσα τηλεφωνική τους συνομιλία (δεν είχε πραγματοποιηθεί ως τη στιγμή που γράφονταν αυτές οι γραμμές), στην οποία αναμενόταν να διασαφηνιστούν κάποια ζητήματα και να ανοίξει (ή όχι) ο δρόμος για μια νέα συνάντησή τους. Παράλληλα, διπλωμάτες του υπουργείου Εξωτερικών της πΓΔΜ βρέθηκαν τις προηγούμενες ημέρες στην Αθήνα για τη συνδιαμόρφωση των νομικών κειμένων της συμφωνίας που θα πρέπει να κατατεθούν κατ’ αρχάς στο Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών μαζί με την έκθεση του προσωπικού απεσταλμένου του Γενικού Γραμματέα, του Μάθιου Νίμιτς.

Ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες και διαρροές σε μέσα ενημέρωσης στις δύο χώρες εμφανίζονταν να δίνουν προβάδισμα σε μια λύση με βάση το όνομα «Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας» (Republika Severna Makedonija). Ωστόσο, το Μέγαρο Μαξίμου, σε μια ένδειξη ότι υπάρχουν ακόμη ανοιχτά ζητήματα, είχε επαναλάβει τουλάχιστον δύο φορές τις προηγούμενες ημέρες, μέσω επίσημων ανακοινώσεων του Γραφείου Τύπου του Πρωθυπουργού, ότι «μέχρι στιγμής δεν υπάρχει καμία συμφωνία» και ότι απαραίτητη προϋπόθεση είναι η νέα ονομασία να ισχύει έναντι όλων (erga omnes), κάτι που προϋποθέτει συνταγματική αναθεώρηση. Ολα αυτά μάλιστα πριν από τη διαρροή της Παρασκευής που επιβεβαίωνε ότι υφίστανται εμπλοκές στις συνομιλίες.

Οι εξελίξεις έχουν μεταφερθεί τις τελευταίες ημέρες στο εσωτερικό των δύο χωρών –κάτι απολύτως λογικό. Η θερμοκρασία θα ανεβεί τόσο σε πολιτικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο κοινωνίας, καθώς αναμένονται εκατέρωθεν διαδηλώσεις και συλλαλητήρια εναντίον πιθανής συμφωνίας. Ηδη, την περασμένη Παρασκευή 1η Ιουνίου, με ψήφισμά της, η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών εξέφρασε «την ανησυχία της για την εξέλιξη της διαπραγμάτευσης με την κυβέρνηση των Σκοπίων», εστιάζοντας στο ενδεχόμενο να αποδεχθεί η ελληνική κυβέρνηση τη «μακεδονική ταυτότητα» και τη «μακεδονική γλώσσα», στοιχεία που κατά την άποψή της θα επιβεβαιώσουν την αποδοχή ύπαρξης «μακεδονικού κράτους και έθνους». Αποκλείει δε παντελώς «την εκχώρηση του ονόματος της Μακεδονίας με γεωγραφικό ή άλλον προσδιορισμό».

Η Αθήνα κατανοεί ότι ο κ. Ζάεφ έχει να υπερπηδήσει ακόμη αρκετά εμπόδια στο εσωτερικό της πΓΔΜ, ώστε να μπορέσει να διαμορφώσει ένα περιβάλλον ευνοϊκό προκειμένου μια συμφωνία με την Ελλάδα να εγκριθεί κατ’ αρχάς σε δημοψήφισμα και στη συνέχεια να επιδιωχθεί τροποποίηση του Συντάγματος.

Η σκληρή στάση που δημοσίως διατύπωσε ο πρόεδρος Γκιόργκι Ιβανόφ εναντίον κάθε ιδέας για την erga omnes εφαρμογή μιας λύσης μέσω συνταγματικής αναθεώρησης προοιωνίζεται τεταμένο κλίμα το προσεχές διάστημα. Σε γραπτή δήλωσή του ο κ. Ιβανόφ κάλεσε μάλιστα τον κ. Ζάεφ να παρουσιάσει το προσχέδιο της συμφωνίας με την Ελλάδα ώστε να μπορέσει να υπάρξει εθνική συναίνεση ανάμεσα στα πολιτικά κόμματα. Η δε συνάντηση του προέδρου με τον κ. Ντιμιτρόφ, ο οποίος την περασμένη Πέμπτη τον ενημέρωσε για τις συνομιλίες της Νέας Υόρκης και των Βρυξελλών, περιγράφεται από τους γνωρίζοντες ως «δύσκολη».

Αλλωστε, ο κ. Ιβανόφ προέρχεται από το αντιπολιτευόμενο VMRO – DPMNE και από τη στιγμή που ο πρώην πρωθυπουργός Νίκολα Γκρούεφσκι είναι πιασμένος στον «νομικό ιστό» πολλών υποθέσεων διαφθοράς για τις οποίες είτε έχει ήδη καταδικαστεί είτε δικάζεται αυτή την περίοδο θα αναλάβει να παίξει ρόλο κυματοθραύστη. Χθες, Σάββατο, είχε μάλιστα προγραμματιστεί διαδήλωση στα Σκόπια εναντίον μιας συμφωνίας που θα προέβλεπε αλλαγή της συνταγματικής ονομασίας. Η συμμετοχή σε αυτήν επρόκειτο να έχει αναμφίβολα ενδιαφέρον. Διπλωματικές πηγές στην Αθήνα έλεγαν πάντως ότι ο κ. Ιβανόφ μπορεί να επιβραδύνει τη διαδικασία, αλλά αν βρεθεί η «χρυσή τομή» δεν θα μπορέσει να ανακόψει την πορεία προς τη λύση. Κατά τις ίδιες πηγές, ο σκοπιανός πρόεδρος δεν έχει σοβαρές δυνατότητες παρέμβασης και ορισμένοι σε ξένες πρωτεύουσες δεν δίσταζαν να τον χαρακτηρίσουν ακόμα και «φαιδρό πρόσωπο».

Υστερα από την περιπέτεια με την πρόταση για «Δημοκρατία της Μακεδονίας του Ιλιντεν» (Republika Ilindenska Makedonija), η οποία δεν προχώρησε, παρά την επιθυμία της πΓΔΜ, λόγω της άποψης ότι θα διευκόλυνε την erga omnes εφαρμογή, η Αθήνα και τα Σκόπια επέστρεψαν στο πλαίσιο της Δέσμης Ιδεών Νίμιτς. Μπορεί η στάση του προσωπικού απεσταλμένου του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών να μην άρεσε αρκετές φορές στον έλληνα υπουργό Εξωτερικών Νίκο Κοτζιά, αλλά το πλαίσιο του πολύπειρου διαπραγματευτή ήταν μάλλον ευνοϊκό για τα ελληνικά συμφέροντα – με λίγες εξαιρέσεις – σε σχέση με παλαιότερες προτάσεις του. Η βασική ένσταση της Αθήνας ήταν η σύνδεση μιας συνταγματικής αλλαγής στην πΓΔΜ με την καταληκτική ημερομηνία ένταξης της χώρας στην ΕΕ. Το χρονικό αυτό διάστημα κρίθηκε – ορθώς – από την Αθήνα πολύ μακρύ.

Σύμφωνα με τις πληροφορίες αρμοδίων πηγών, μεταξύ της συνάντησης που είχε ο κ. Κοτζιάς με τον κ. Ντιμιτρόφ στην έδρα του ΟΗΕ υπό τον κ. Νίμιτς και της διμερούς συνάντησης των δύο υπουργών στις Βρυξέλλες, τρία από τα πέντε της Δέσμης Νίμιτς έμειναν στο τραπέζι. Επρόκειτο για τα «Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας» (Republika Severna Makedonija), «Δημοκρατία της Ανω Μακεδονίας» (Republika Gorna Makedonija) και «Δημοκρατία της Νέας Μακεδονίας» (Republika Nova Makedonija). Το τελευταίο όνομα δεν πρέπει να αγνοηθεί, ειδικά από τη στιγμή που οι ανακοινώσεις του Μεγάρου Μαξίμου κάνουν σταθερά αναφορά σε «γεωγραφικό ή χρονικό προσδιορισμό». Ιδέες για παραλλαγή ονομάτων «τύπου Ιλιντεν» (π.χ. Republika Krushevska Makedonija) διατυπώθηκαν μεν, αλλά φαίνεται ότι γρήγορα απεσύρθησαν.

Τα ευαίσθητα κεφάλαια των συνομιλιών ακουμπούν στις «κόκκινες γραμμές» των δύο πλευρών. Για την Αθήνα, η εφαρμογή erga omnes θεωρείται το μείζον διακύβευμα. Για τα Σκόπια, η διατήρηση της «μακεδονικής γλώσσας» και της «μακεδονικής ταυτότητας» κρίνονται ως προϋποθέσεις για να μπορέσει να γίνει αποδεκτή η αλλαγή του ονόματος. Αυτή η «ανταλλαγή» θα κρίνει πολλά. Ο πρωθυπουργός Ζάεφ εμφανίστηκε κατά τη συνέντευξη Τύπου για τον πρώτο χρόνο της κυβερνητικής του θητείας πεπεισμένος ότι η «μακεδονική ταυτότητα και γλώσσα» είναι διασφαλισμένες. Πρόκειται για ισχυρό επιχείρημα για τον ίδιο ώστε να πορευθεί προς το δημοψήφισμα και ενδεχομένως να διεμβολίσει την κοινοβουλευτική ομάδα του VMRO – DPMNE, αποσπώντας έδρες για τη συνταγματική αναθεώρηση. Το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης στην πΓΔΜ δέχεται επίσης, σύμφωνα με ξένες διπλωματικές πηγές, πιέσεις και από το εξωτερικό (ιδιαίτερα στους κόλπους του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος – ΕΛΚ) ώστε να εμφανιστεί διαλλακτικότερο και να μην ορθώσει ανυπέρβλητα εμπόδια στην ευρωατλαντική ενσωμάτωση της χώρας σε ΕΕ και ΝΑΤΟ. Σε ανάλογο κλίμα ήταν και η δήλωση αξιωματούχου του Στέιτ Ντιπάρτμεντ την περασμένη Πέμπτη για τη θετική επίπτωση που θα είχε για τη σταθερότητα της περιοχής η επίλυση της εκκρεμότητας.

Οι κ.κ. Κοτζιάς και Ντιμιτρόφ αφιέρωσαν μεγάλο μέρος του χρόνου τους ώστε να διαμορφώσουν την αλληλουχία των κινήσεων σε περίπτωση που η συμφωνία ολοκληρωθεί. Ο κ. Ζάεφ έχει αναφερθεί ήδη σε ορισμένα βασικά στοιχεία της. Μετά τη μονογραφή της συμφωνίας, η Αθήνα θα πρέπει να ενημερώσει τόσο το ΝΑΤΟ όσο και την ΕΕ ότι έχει βρεθεί αμοιβαία αποδεκτή ονομασία, κάτι που θα ανοίξει τον δρόμο για να δοθεί στη γειτονική χώρα πρόκληση ένταξης στο ΝΑΤΟ (τον Ιούλιο) και ημερομηνία έναρξης ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την ΕΕ (τον Ιούνιο). Ο ελληνικός αστερίσκος όμως αναμένεται να είναι σαφής, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την επικύρωση της νατοϊκής ένταξης. Τα Σκόπια θα πρέπει προηγουμένως να έχουν προβεί σε συνταγματική αλλαγή για υιοθέτηση της νέας ονομασίας στο εσωτερικό της χώρας.

Στο σημείο αυτό ανακύπτει ένα ερώτημα που δεν έχει ακόμη λάβει απάντηση. Ως πότε θα έχουν περιθώριο τα Σκόπια να αλλάξουν το Σύνταγμα; Θα είναι, π.χ., 6 ή 12 μήνες μετά την υπογραφή της συμφωνίας; Διπλωματικές πηγές διέψευδαν κατηγορηματικά πληροφορίες ότι ο κ. Ζάεφ ζητεί 18μηνο για την αλλαγή Συντάγματος, ως τα τέλη του 2019. Αντίθετα, φέρεται να δηλώνει ότι θέλει να εκμεταλλευθεί τη δυναμική που θα διαμορφωθεί από ενδεχόμενη συμφωνία. Στο πλαίσιο της προαναφερθείσας αλληλουχίας, ο κ. Ζάεφ θα πρέπει να περάσει τη συμφωνία από τη Βουλή της πΓΔΜ προτού η Αθήνα συναινέσει για πρόσκληση ένταξης στο ΝΑΤΟ. Πιθανό βέτο του κ. Ιβανόφ θα μπορούσε να καθυστερήσει αυτή την εξέλιξη, αλλά αρμόδιες πηγές έλεγαν ότι δεν θα την τορπιλίσει. Το επόμενο βήμα, μετά το καλοκαίρι, θα είναι η υποβολή της συμφωνίας σε δημοψήφισμα το φθινόπωρο, είτε τον Σεπτέμβριο είτε τον Οκτώβριο. Αυτό θα είναι το «κλειδί» ώστε η συμφωνία να έλθει στο Ελληνικό Κοινοβούλιο προς κύρωση.