Το καταστατικό ποίημα της Ρώμης

Προλεγόμενα, μετάφραση, σχόλια Θεόδωρος Παπαγγελής

Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2018

σελ. 493, τιμή 28 ευρώ

Το βιβλίο θα παρουσιαστεί την Τετάρτη 30 Μαΐου στις 19.00 στο βιβλιοπωλείο του Μορφωτικού Ιδρύματος, Αμερικής 13. Ομιλητές: Θ. Παπαγγελής, Δ. Καψάλης

«Είσαι λοιπόν ο ξακουστός Βιργίλιος, / πηγή που ποταμό αναβράει το λόγο; / με θώρι ντροπαλό τού απηλογιέμαι. / Ω φως των άλλων βάρδων και καμάρι, / θυμήσου τη μακριά σπουδή, με πόση / μεγάλη αγάπη το έργο σου ερευνούσα! / Εσύ ‘σαι κι ο ποιητής κι ο δάσκαλός μου /, εσύ ‘σαι ο μόνος οδηγός που επήρα / στην όμορφη γραφή που ετίμησέ με!». Με αυτά τα λόγια ο Δάντης απευθύνεται στον δάσκαλο και οδηγό του Βιργίλιο καθώς τον συναντά σκιά στον δρόμο του και τον εξορκίζει, στον θεό που δεν γνώρισε o ίδιος, να του γίνει οδηγός: «την πόρτα ν’ αξιωθώ να δω του Πέτρου / και τις ψυχές που τόσο λες θλιμμένες». (Θεία κωμωδία, Η Κόλαση, Α, μτφρ. Ν. Καζαντζάκης).

Οδηγός, λοιπόν, και δάσκαλος του Δάντη ο Βιργίλιος, και πίσω από αυτούς η μεγάλη πομπή της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας και τέχνης, ποιητές, πεζογράφοι, θεατρικοί συγγραφείς, διανοούμενοι, πολιτικοί, γραμματικοί, δάσκαλοι, μεταφραστές, μουσικοί, ζωγράφοι, κινηματογραφιστές (βλ. La leggenda di Enea, 1961, με τον Steve Reeves!). Ακόμη και ο «πολυμαθής αστέρας του Νεοελληνικού Διαφωτισμού», ο Ευγένιος Βούλγαρης, θα μεταφράσει «εν ηρωϊκώ τω μέτρω ελληνιστί» το Εργο του «Πουβλίου Ουϊργιλίου Μαρώνος» σε 3 τόμους, Πετρούπολη 1791-1792.

Ανάμεσα στη μετάφραση του Ευγένιου Βούλγαρη και στη νεότευκτη μετάφραση του Θεόδωρου Παπαγγελή έχουν κατά καιρούς συνταχθεί και άλλες. Προφανώς κάθε μετάφραση της Αινειάδας, ή οποιουδήποτε έργου της κλασικής γραμματείας, έχει κάτι να προσφέρει. Ομως ο επαρκής αναγνώστης που θα θελήσει να μελετήσει την παρούσα μετάφραση, αντιβάλλοντάς την προς όσες έχουν ήδη εκπονηθεί στη γλώσσα μας, θα αντιληφθεί τη διαφορά: πέρα από τη μεταφραστική τιμή και αξιοπιστία της, έχουμε ένα αυτόνομο ποιητικό κείμενο που δεν μπορεί παρά να εγγραφεί (όπως και άλλες μεταφράσεις) στη νεοελληνική ποιητική παραγωγή. Με δυο λόγια: η μετάφραση του Θ. Παπαγγελή συνιστά ένα νεοελληνικό ποιητικό κείμενο –άρα, έτσι πρέπει να αναγνωσθεί και να κριθεί.

Εκ των πραγμάτων το DNA κάθε διαγλωσσικής μετάφρασης, όπως η παρούσα, αλλά –πιστεύω –και κάθε ενδογλωσσικής, όσο και να ακούγεται υπερβολικό, διαφέρει ριζικά από το DNA του πρωτοτύπου. Κατά συνέπεια, ο μεταφραστής δεν μπορεί παρά, αποδεχόμενος την κειμενική ετερότητα, την «ηλικία» και τη μοναδική «φωνή» του πρωτοτύπου, να συστήσει ένα απολύτως προσωπικό κείμενο. Το κείμενο αυτό θα σέβεται και θα τιμά το νόημα, τη διάνοια του πρωτοτύπου, αλλά, εν ταυτώ, θα αυτοπροβάλλεται ως ένα νέο δημιούργημα, «υπερήφανο» και αυτόνομο. Ο μεταφραστής οφείλει να στέκεται απέναντι στο πρωτότυπο χωρίς να χαμηλώνει τα μάτια. Αυτό κάνει ο Θ. Παπαγγελής: κοιτάζει κατάματα τον Βιργίλιο. Οχι τόσο επειδή δεν «προδίδει», όπως λέγεται, το πρωτότυπο, αλλά επειδή δεν προδίδει τη δική του γλώσσα! Παράγει ένα πρωτότυπο κείμενο απέναντι σε ένα πρωτότυπο κείμενο, ένα προσωπικό κείμενο απέναντι σε ένα προσωπικό κείμενο.

Η παρούσα μετάφραση δεν θα είχε την ποιότητα που προσπαθώ να περιγράψω αν ο Θεόδωρος Παπαγγελής δεν είχε θητεύσει, από το 2000 ως σήμερα, στην άχαρη και συνάμα προκλητική τέχνη του μεταφραστή. Το 2000 μας έδωσε μιαν αναπάντεχη, θα τη χαρακτήριζα, μετάφραση της οβιδιακής Ερωτικής Τέχνης σε ομοιοκατάληκτους στίχους, 21 συλλαβών έκαστος, με (μουσική) τομή στη 10η συλλαβή! Το 2009 επανέρχεται στις οβιδιακές Μεταμορφώσεις ακολουθώντας την ίδια στιχουργία, αλλά, τώρα, χωρίς ομοιοκαταληξία –καλώς πιστεύω, καθώς, είναι γνωστό, ότι πολλές φορές στις μεταφράσεις η ρίμα κάνει του κεφαλιού της! Εδώ τώρα η στιχουργία έχει τελειοποιηθεί.

Το νέο κείμενο ρέει σε τόσο βάθος και πλάτος ώστε ο τεχνουργημένος και αυστηρός βιργιλιανός εξάμετρος ούτε μαζεύεται στην ελληνική εκδοχή του, ούτε και περισσεύει. Αντίθετα: ο μεταφρασμένος στίχος κυματίζει ακολουθώντας τον βιργιλιανό κυματισμό. Παράδειγμα: στη 2η ραψωδία, στ. 212 κκ., περιγράφεται ο πνιγμός του Λαοκόωντα και των γιων του από τους θαλασσινούς όφεις. Ενώ οι πρωτότυποι στίχοι ακολουθούν το αυστηρό εξάμετρο, το νόημά τους διασκελίζει τη μετρική τους έκταση, έτσι ώστε να προχωρεί η εικόνα ελισσόμενη, όπως (θα λέγαμε) οι όφεις τυλίγουν τα θύματά τους. Ιδού η απόδοση (2. 117-120): (Τον Λαοκόωντα) «γραπώνουν και του κάνουνε δεσιά με σπείρες θηριώδεις. Κι όπως τώρα / μεσόκορμα τον ζώσαν δυο φορές και δυο φορές τριγύρω στο λαιμό του / φολιδωτά τυλίχτηκαν, ψηλά κι απάνωθέ του σβέρκο και κεφάλι / εκράταγαν»! Η οφιοειδής στιχουργία είναι ωσάν να επιτείνει την εικόνα.

Ο κύριος σκοπός του παρόντος σημειώματος είναι να συστήσει αυτή την ευτυχή, όπως πιστεύουμε, μετάφραση της Αινειάδας. Αναγκαστικά οι παρατηρήσεις μας μένουν στην επιφάνεια του μεταφρασμένου κειμένου. Δεν διαθέτουμε χώρο να καταδείξουμε τα ποικίλα, λ.χ., γλωσσικά επίπεδα της μετάφρασης καθώς, συχνά, «αψείς» δημοτικοί τύποι παραχωρούν τη θέση της σε λόγιους προκειμένου να προβληθούν τα αντίστοιχα γλωσσικά επίπεδα του πρωτοτύπου. Τα πυκνογραμμένα «Προλεγόμενα», 115 συναπτές σελίδες, παρέχουν χρησιμότατες πληροφορίες για τη φύση του ίδιου του κειμένου των 9.896 εξάμετρων στίχων. Τι όντως εκόμισε στην τέχνη ο ιερός, οιονεί «προχριστιανικός χριστιανός», Βιργίλιος. Ποια η σχέση του με τον Ομηρο, ποια η «αινειαδική πολυειδία», δηλαδή η «υψηλή τεχνολογία του κειμένου». Πώς προβάλλεται ο μύθος του Αινεία μέσα στην Ιστορία της Ρώμης την εποχή της κατασκευής του ποιήματος (29-19 π.Χ.). Ποια η μυθολογική επιφάνεια, αλλά και ποιο το ιστορικό βάθος του ποιήματος. Ποια η ομηρική επίδραση αλλά και σε τι συνίσταται η λογοτεχνική και ιδεολογική νεωτερικότητα της Αινειάδας. Ποιες οι τεχνικές καινοτομίες, η εσχατολογία και η πολιτική του ποιήματος. Ποια η εισροή του στη μετέπειτα ευρωπαϊκή λογοτεχνία, και ποια η ποικίλης πολιτικής τάξεως πρόσληψή του. Η Αινειάδα (εκτός των άλλων) συνιστά όχι μόνο το καταστατικό ποίημα του ρωμαϊκού Ιmperium αλλά και το magnum opus της λατινικής και της μετέπειτα δυτικής λογοτεχνίας.

Ο φιλόλογος και μελετητής Θ. Παπαγγελής, διερευνώντας τη λογοτεχνική και πολιτική μοίρα του ποιήματος, δεν αναφέρεται μόνο στους σημαντικότερους ευρωπαίους μελετητές του Βιργιλίου –καταδεικνύει και την πρόσληψη του ποιήματος σε επίπεδο ιστορικό, πολιτικό και κοινωνικό. «Η Αινειάδα», γράφει, «ως καλλιτεχνική σύλληψη, ζητεί να διαβαστεί ακριβώς ως εκκολαπτήριο και επωαστήριο της Ιστορίας». Και, προφανώς, της λογοτεχνίας. Ο αναγνώστης ας μείνει, λ.χ., κάπως παραπάνω στη βιργιλιανή εσχατολογικής τάξεως Νέκυια να δει τη δεύτερη, βραχεία τώρα, συνάντηση του ζωντανού Αινεία με τη σκιά της προδομένης Διδώς. Ναι, προδομένης από τον εραστή! Ομως έκτοτε η χάρη της αφήνει συνεχώς τον Αδη και διατρέχει, με ποικίλες εμφανίσεις, την ευρωπαϊκή λογοτεχνία και τέχνη. Ο αναγνώστης θα μάθει επίσης ότι το φως του Βιργιλίου έλουσε, κάποια στιγμή, και τον πρώτο μεγάλο νεοέλληνα ευρωπαίο ποιητή, τον κόντε Διονύσιο Σολωμό.

Ο χώρος δεν επιτρέπει περισσότερα. Τώρα είναι η σειρά του αναγνώστη να πορευθεί και οδηγημένος από τον ποιητή και τον μεταφραστή του να ακολουθήσει το ποίημα από στίχο σε στίχο, από σκηνή σε σκηνή, από βιβλίο σε βιβλίο.

Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.