Τρώμε τα χημικά με το κουτάλι

Αν είχαν στόμα να μιλήσουν, μάλλον θα καταμαρτυρούσαν πολλά για τον βιομηχανοποιημένο, χημικό κόσμο μας τον οποίον «κουβαλούμε» κυριολεκτικώς εντός μας εξ απαλών ονύχων. Επειδή όμως δεν έχουν στόμα, τους δίνουν… μιλιά οι επιστήμονες και εκείνες ξετυλίγουν τη (χημική) ιστορία τους που λέει πολλά για τη ζωή μας, και κυρίως για τη ζωή των παιδιών μας. Οι τρίχες της κεφαλής, περί ων ο λόγος, αποτέλεσαν το εργαλείο στα χέρια ερευνητών του Πανεπιστημίου Κρήτης και «μίλησαν και ελάλησαν» σχετικά με την έκθεση μικρών αλλά και μεγάλων σε ευρείας χρήσεως χημικά τα οποία χαρακτηρίζονται ως ενδοκρινικοί διαταράκτες επιδρώντας αρνητικά σε πολλά συστήματα του οργανισμού, σύμφωνα με πλήθος επιστημονικών στοιχείων. Τα όσα αποκάλυψε η ανάλυση των τριχών παιδιών και ενηλίκων περιλαμβάνονται σε μια νέα μελέτη που δημοσιεύθηκε πριν από μερικές ημέρες στην επιθεώρηση «Journal of Applied Toxicology» (online δημοσίευση στις 3 Μαΐου). «Το Βήμα» παρουσιάζει σήμερα τα ευρήματά της, τα οποία πρέπει να αποτελέσουν «καμπανάκι» για την καθημερινότητα του καθενός μας αλλά κυρίως για τους αρμόδιους οργανισμούς που συνεχίζουν να επιτρέπουν τη χρήση τέτοιων χημικών σε πλήθος προϊόντων χωρίς να έχουν διενεργήσει τους κατάλληλους ελέγχους. Σίγουρα τα όσα θα διαβάσετε δεν είναι… τρίχες, αλλά άκρως σημαντικά για τη δημόσια υγεία.

Η μελέτη διεξήχθη από ερευνητές του Εργαστηρίου Τοξικολογίας και Εγκληματολογικής Χημείας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης σε συνεργασία με συναδέλφους τους από το Τμήμα Χημείας του ίδιου πανεπιστημίου (ερευνητές Βασιλική Καρζή, Μανώλης Τζατζαράκης, Ελενα Βακωνάκη, Θανάσης Αλεγκάκης, Ιωάννα Κατσικαντάμη, Σταύρος Σηφάκης, Απόστολος Ρίζος και επιβλέπων ο καθηγητής Τοξικολογίας στο Τμήμα Ιατρικής του Πανεπιστημίου Κρήτης Αριστείδης Τσατσάκης). Η ερευνητική ομάδα ανέλυσε δείγμα τριχών 122 ατόμων, 50 εκ των οποίων ήταν ενήλικοι μεγάλης ηλικιακής γκάμας (από τα 25 ως τα 91 έτη) και 72 ήταν παιδιά (ηλικίας 2-12 ετών), που κατοικούσαν στο σύνολό τους στην Κρήτη. Η ανάλυση αφορούσε τρεις χημικές ουσίες οι οποίες χρησιμοποιούνται σε πλήθος προϊόντων: πρόκειται για τη δισφαινόλη Α (ΒΡΑ), το triclosan (TCS) και το υπερφθοροοκτανοϊκό οξύ (PFOA). Επρόκειτο μάλιστα για την πρώτη ταυτόχρονη ανάλυση για τις τρεις χημικές ουσίες σε τόσο μεγάλο δείγμα εθελοντών παγκοσμίως –οι μέχρι πρότινος τέτοιου είδους «συνδυαστικές» μελέτες περιελάμβαναν δείγματα που μετρούνταν στα δάχτυλα του ενός χεριού.

Κατ’ αρχάς να αναφέρουμε ότι η ανάλυση –για την ακρίβεια, η μέθοδος ανάλυσης που χρησιμοποιήθηκε –σηκώνει ανάλυση: για ποιον λόγο οι επιστήμονες από την Κρήτη επέλεξαν να αναλύσουν τρίχες των μαλλιών και δεν ακολούθησαν την πιο συχνή οδό για μελέτες τέτοιου είδους, που είναι η εξέταση των ούρων; (Σημειώνεται ότι μια άλλη αναδυόμενη μέθοδος αφορά ανάλυση των νυχιών, ωστόσο μέχρι στιγμής είναι η λιγότερο διαδεδομένη βιολογική μήτρα προς εξέταση.) Οπως απαντά η πρώτη συγγραφέας της νέας μελέτης, η χημικός κυρία Βασιλική Καρζή, «η εξέταση των τριχών συνδέεται με δύο βασικά πλεονεκτήματα: το πρώτο είναι ότι πρόκειται για μια μη παρεμβατική, εντελώς ανώδυνη εξέταση που ενδείκνυται για μικρά παιδιά. Το δεύτερο είναι ότι οι τρίχες προσφέρουν μέτρηση σε βάθος χρόνου για πλήθος ουσιών. Με δεδομένο ότι οι τρίχες των μαλλιών μας μεγαλώνουν με ρυθμό της τάξεως του ενός εκατοστού τον μήνα κατά μέσο όρο, αν έχουμε ένα δείγμα μήκους 12 εκατοστών παίρνουμε στα χέρια μας ουσιαστικώς το «ιστορικό» της έκθεσης του ατόμου σε ουσίες για ολόκληρο τον χρόνο. Φανταστείτε, για παράδειγμα, ότι σε περιπτώσεις ναρκωτικών ουσιών μπορούμε μέσω ανάλυσης των τριχών –ανάλογα βέβαια με τη ναρκωτική ουσία –να ανακαλύψουμε αν κάποιος έκανε χρήση ακόμη και χρόνια πριν!». Και για να ολοκληρώσουμε τα της μεθόδου ανάλυσης, να προσθέσουμε ότι οι επιστήμονες χρησιμοποίησαν υγρή χρωματογραφία και φασματομετρία μάζας ώστε να «συλλάβουν» τα χημικά στις ανθρώπινες τρίχες.

Ακρως πολύτιμες λοιπόν οι τρίχες μας για τους τοξικολόγους και καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η ελληνική ερευνητική ομάδα τις αξιοποίησε για τη μελέτη των τριών χημικών που κατακλύζουν τη ζωή μας, παρότι συνδέονται με πλήθος προβλημάτων για διαφορετικά συστήματα του οργανισμού. Σημειώνεται ότι αρκετές μελέτες έχουν δείξει μέχρι σήμερα ότι τα χημικά αυτά είναι… πανταχού παρόντα εντός του ανθρώπινου οργανισμού: έχουν ανιχνευθεί στα ούρα, στο αμνιακό υγρό, στο μητρικό γάλα, στο αίμα, στα μαλλιά, στα νύχια.

Πανταχού παρόντα βρέθηκαν να είναι και στο ελληνικό δείγμα εθελοντών που μελέτησαν οι ερευνητές του Πανεπιστημίου Κρήτης. Οπως εξηγεί η κυρία Καρζή, από τα τρία χημικά εκείνο που ανιχνεύθηκε σε πολύ μικρό ποσοστό των δειγμάτων ήταν το PFOA –συγκεκριμένα στο 5,6% των τριχών παιδιών και 6% των τριχών ενηλίκων με μέση τιμή συγκέντρωσης τα 13,5 pg/mg (πικογραμμάρια ανά χιλιοστογραμμάριο τρίχας). Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι η συγκέντρωση αυτή ήταν υψηλότερη από αντίστοιχες που έχουν καταγραφεί σε μελέτες σε πληθυσμούς της Ισπανίας (έως και 6,1 pg/mg), της Κίνας (έως και 1,95 pg/mg) αλλά και του Βελγίου (έως 0,074 pg/mg).

Το TCS πάλι φάνηκε να δίνει δυναμικό «παρών»: εντοπίστηκε στις τρίχες τού 90,3% των παιδιών και του 92% των ενηλίκων (σε συγκεντρώσεις της τάξεως των 275,2 pg/mg και των 687 pg/mg αντιστοίχως). Οσο για την BPA, ήταν παρούσα κυρίως στα παιδικά δείγματα –συγκεκριμένα στο 70,8% των παιδιών και στο 42% των ενηλίκων (σε συγκεντρώσεις 20,6 pg/mg και 16,6 pg/mg αντιστοίχως). Τα ποσοστά αυτά αλλά και οι συγκεντρώσεις των χημικών στις τρίχες των εθελοντών δείχνουν πολλά για τους τρόπους της χημικής έκθεσης μικρών και μεγάλων. Η ερευνήτρια σημειώνει πως «τα ευρήματα έδειξαν ότι τα παιδιά εκτίθενται περισσότερο στη δισφαινόλη Α σε σύγκριση με τους ενηλίκους, ενώ οι ενήλικοι έχουν μεγαλύτερη έκθεση στο triclosan». Γιατί; είναι το αβίαστο, εύλογο ερώτημα. «Σε ό,τι αφορά τη δισφαινόλη Α η πιθανή απάντηση είναι ότι τα παιδιά χρησιμοποιούν περισσότερο πλαστικά πιάτα και ποτήρια ενώ καταναλώνουν πιο συχνά και συσκευασμένα σνακ, όπως μπισκότα, πατατάκια αλλά και χυμούς. Συγχρόνως, οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις BPA στον παιδικό οργανισμό πιθανότατα συνδέονται και με το ότι έχουμε να κάνουμε με ένα σώμα μικρού μεγέθους το οποίο καταναλώνει μεγαλύτερη ποσότητα τροφής για τα… κυβικά του σε σύγκριση με έναν ενήλικο και έτσι τελικώς δέχεται και αυξημένες ποσότητες χημικών. Οι ενήλικοι πάλι χρησιμοποιούν περισσότερα προϊόντα καθαρισμού και καλλωπισμού επιβαρυμένα με triclosan». Η κυρία Καρζή συμπληρώνει ότι τα αποτελέσματα που προέκυψαν στο δείγμα της Κρήτης συνάδουν με αυτά άλλων μελετών από το εξωτερικό και δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην ανησυχία που προκαλούν τα ευρήματα σχετικά με τα παιδιά, δεδομένου ότι μιλούμε για αναπτυσσόμενους οργανισμούς που μπορεί να εμφανίσουν προβλήματα τα οποία θα τους ακολουθούν σε ολόκληρη τη ζωή τους.

Ας περάσουμε τώρα από το δίπολο μικροί – μεγάλοι σε ένα άλλο, εκείνο του θηλυκού με το αρσενικό. Η μελέτη έδειξε ότι η μεγαλύτερη συγκέντρωση χημικών στον οργανισμό φάνηκε να είναι γένους… θηλυκού (είτε μικρού είτε μεγάλου). Η χημικός διευκρινίζει πως «σε ό,τι αφορά συγκεκριμένα το triclosan, η μέση συγκέντρωσή του στις τρίχες των γυναικών ήταν 879,3 pg/mg ενώ στις τρίχες των ανδρών 364,2 pg/mg. Το πιο πιθανό είναι ότι η μεγάλη αυτή διαφορά συνδέεται με το ότι οι γυναίκες χρησιμοποιούν περισσότερα προϊόντα καλλωπισμού και περιποίησης από τους άνδρες. Σε ό,τι αφορά τη δισφαινόλη Α, επίσης τα μικρά κορίτσια αλλά και οι γυναίκες εμφάνιζαν υψηλότερες συγκεντρώσεις της ουσίας στον οργανισμό τους –21,2 pg/mg και 7,9 pg/mg αντιστοίχως έναντι 8,2 pg/mg και 6,1 pg/mg που ήταν οι συγκεντρώσεις για τα αγόρια και τους άνδρες αντιστοίχως. Αυτό πιθανώς οφείλεται στο ότι η BPA μεταβολίζεται πιο εύκολα στον γυναικείο οργανισμό μέσω μιας διαδικασίας που ονομάζεται σουλφονυλίωση –συνδέεται δηλαδή με περισσότερες σουλφο-ομάδες και έτσι τελικώς αυξάνεται ο μεταβολισμός της από το σώμα».

Ενα άλλο άκρως ενδιαφέρον εύρημα της μελέτης θα μπορούσε να συνοψιστεί στο «πες μου σε ποια ηλικιακή ομάδα ανήκεις, να σου πω πόση επιβάρυνση από τα χημικά έχεις». Ουσιαστικώς αυτό που προέκυψε ήταν ότι κυρίως σε ό,τι αφορούσε το TCS στα άτομα ηλικίας 20-40 ετών οι συγκεντρώσεις του εκτοξεύονταν σε σύγκριση με τις υπόλοιπες ηλικιακές ομάδες (συγκεκριμένα ήταν 1.475,9 pg/mg όταν στις ηλικίες 40-60 έπεφτε στα 531,9 pg/mg και στους άνω των 60 στα 392,4 pg/mg). «Το συγκεκριμένο εύρημα δείχνει ότι τα νεότερα άτομα χρησιμοποιούν πολύ περισσότερα προϊόντα καθημερινής περιποίησης που περιέχουν το χημικό και αυτό πρέπει να το θέσουν υπό την προσοχή τους» σχολιάζει η ερευνήτρια.

Αρκεί όμως το να έχει ο καταναλωτής ανοικτές τις κεραίες του σε έναν κόσμο που κατακλύζεται από χημικά (πολλές φορές καλά κρυμμένα); Οι συγγραφείς της μελέτης καταλήγουν τονίζοντας ότι «πρόσφατη έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας και του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (UNEP) κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα χημικά που δρουν ως ορμονικοί διαταράκτες αποτελούν παγκόσμια απειλή για τη δημόσια υγεία καθώς και ότι ο κίνδυνος νόσων που συνδέεται με αυτά πιθανότατα έχει υποτιμηθεί σημαντικά. Ιδιαίτερη είναι η ανησυχία σχετικά με την επίδραση των συγκεκριμένων χημικών στην πρώιμη ανάπτυξη τόσο των ανθρώπων όσο και της άγριας ζωής, καθώς αυτού του είδους οι επιδράσεις είναι συχνά μη αναστρέψιμες και ίσως δεν είναι εμφανείς μέχρι αργότερα στη ζωή».

Δυστυχώς όλα δείχνουν ότι αυτή η παγκόσμια «ωρολογιακή βόμβα» για τη δημόσια υγεία δεν έχει λάβει την προσοχή που της αξίζει από τους αρμοδίους. Οπως εξηγεί στο «Βήμα» ο επιβλέπων της μελέτης καθηγητής κ. Τσατσάκης «η μεγάλη πλειονότητα των χημικών που περιέχονται σε προϊόντα τα οποία χρησιμοποιούνται καθημερινά από δισεκατομμύρια ανθρώπους δεν έχει καν ελεγχθεί για τις επιδράσεις στο ενδοκρινικό σύστημα. Συγχρόνως, πρέπει να τονίσουμε ότι δεν έχει ποτέ ελεγχθεί ποια είναι η επίδραση της έκθεσης των ανθρώπων ακόμη και σε χαμηλές συγκεντρώσεις χημικών που όμως δρουν συνεργικά εντός του οργανισμού για μεγάλο διάστημα χρόνου. Διότι δεν εκτιθέμεθα κάθε ημέρα μόνο σε αυτές τις τρεις χημικές ουσίες που αναλύσαμε στην τελευταία μελέτη αλλά σε χιλιάδες. Και την ίδια στιγμή κάθε χρόνο αδειοδοτούνται 500 και πλέον νέες χημικές ενώσεις. Με βάση τη νομοθεσία, για να λάβει μια ουσία αδειοδότηση, διεξάγονται τοξικολογικές μελέτες που αφορούν αυτή την ουσία μεμονωμένα. Δεν διερευνάται επισήμως από τους αρμόδιους οργανισμούς ο συνδυασμός από την έκθεση σε χημικά αλλά και η σωρευτική επίδραση της κάθε ουσίας για μεγάλο διάστημα χρόνου. Ετσι, πώς μπορούμε να μιλούμε για ασφαλή επίπεδα όταν δεν ξέρουμε τι είναι ασφαλές και τι όχι;».

Ο καθηγητής επισημαίνει ότι μετά από πολλές πιέσεις επιστημόνων μόλις προσφάτως ευρωπαϊκές αρχές όπως η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA) ζητούν πλέον από τους υπευθύνους της βιομηχανίας να παρέχουν στοιχεία σχετικά με την ασφάλεια μειγμάτων χημικών σε προϊόντα. Ο δρόμος είναι όμως ακόμη πολύ μακρός, υπογραμμίζει ο κ. Τσατσάκης και προσθέτει ότι πρέπει να περάσουμε σε μια νέα φιλοσοφία στην τοξικολογία ώστε να εξασφαλίσουμε έναν κόσμο λιγότερο χημικό για εμάς, τα παιδιά μας αλλά και τα παιδιά των παιδιών μας. Διότι αν δεν ληφθούν οι σωστές κεντρικές αποφάσεις, θα σημειώσουμε εμείς, θα πρόκειται για συνέργεια σε ένα (χημικό) «έγκλημα» ενάντια στην ανθρωπότητα.

Τρία και… φαρμακερά

Πού χρησιμοποιούνται και τι προκαλούν οι χημικές ουσίες της μελέτης:
l Η δισφαινόλη Α (ΒΡΑ) χρησιμοποιείται ευρέως στην κατασκευή πολυανθρακικών πλαστικών και ρητινών. Χρησιμοποιείται επίσης ως αντιοξειδωτικό στα πλαστικά PVC αλλά και ως πρόσθετο στα θερμικά χαρτιά. Εύκολα λοιπόν εννοεί κάποιος με βάση τα παραπάνω ότι η ΒΡΑ εντοπίζεται σε πλήθος προϊόντων καθημερινής χρήσης: από πλαστικές συσκευασίες τροφίμων και ποτών έως κονσέρβες (περιέχεται στην επικάλυψη στο εσωτερικό τους) αλλά και σε παιχνίδια, ιατρικές συσκευές, στα γάντια και άλλα προϊόντα από PVC, στα υλικά των σφραγισμάτων αλλά και στις αποδείξεις από χαρτί θερμικής εκτύπωσης. Η ΒΡΑ έχει αποδειχθεί ότι προσδένεται στον υποδοχέα οιστρογόνων και μπλοκάρει τη φυσιολογική λειτουργία της ορμόνης 17-β οιστραδιόλης, με αποτέλεσμα να προκαλούνται αρνητικές επιδράσεις στην ανάπτυξη αλλά και στο αναπαραγωγικό σύστημα – η ουσία έχει συνδεθεί κυρίως με προβλήματα στη γονιμότητα των γυναικών αλλά και στην ποιότητα του σπέρματος των ανδρών. Μελέτες σε ποντίκια έχουν επίσης δείξει πως το χημικό ενισχύει τις φλεγμονές των πνευμόνων αλλά και το άσθμα. Η έκθεση σε δισφαινόλη Α έχει επίσης συσχετιστεί με παχυσαρκία, συμπεριφορικά προβλήματα, δυσλειτουργία ή υπερπλασία των ωοθηκών καθώς και με επαναλαμβανόμενες αποβολές. Η λίστα των σχετιζόμενων με την ουσία προβλημάτων υγείας είναι όμως μακριά: μείωση του βάρους γέννησης των νεογνών, διαβήτης τύπου 2, καρδιαγγειακά νοσήματα, υπέρταση, υψηλή χοληστερόλη, προβλήματα στην ηπατική και στη νεφρική λειτουργία, επίδραση στη γονιδιακή έκφραση και στις ορμόνες του θυρεοειδούς, όπως η θυροξίνη και η θυρεοειδοτρόπος ορμόνη (ΤSH), αύξηση του οξειδωτικού στρες.

l Το triclosan (TCS) είναι ένας διφαινυλαιθέρας με αντιμικροβιακές ιδιότητες ευρέος φάσματος. Χάρη σε αυτές τις ιδιότητές του χρησιμοποιείται σε πλήθος προϊόντων προσωπικής υγιεινής, όπως οδοντόκρεμες, στοματικά διαλύματα, αποσμητικά, σαπούνια, κρέμες για το δέρμα καθώς και σε υφάσματα, υγρά απορρυπαντικά πιάτων, παιχνίδια αλλά και σε πλαστικά σκεύη. Η τόσο διαδεδομένη χρήση του χημικού έχει προκαλέσει ανησυχία σχετικά με την ασφάλειά του για την ανθρώπινη υγεία καθώς μελέτες σε ποντίκια έχουν δείξει ότι επηρεάζει τα επίπεδα θυροξίνης καθώς και ότι μειώνει τα επίπεδα της τεστοστερόνης – μελέτες σε αμφίβια έχουν ενισχύσει τη συσχέτιση με αρνητική επίδραση στις θυρεοειδικές ορμόνες. Συγχρόνως μελέτες σε θηλαστικά έδειξαν αρνητικές επιδράσεις στον ιστό του πλακούντα οι οποίες συνδέονται με αποβολή.

l Το υπερφθοροοκτανοϊκό οξύ (PFOA) είναι ένα αμφίφιλο χημικό (λιπόφιλο και υδρόφιλο ταυτόχρονα) – λόγω της διττής φύσης του διαθέτει σημαντικές για τη βιομηχανία φυσικές και χημικές ιδιότητες, όπως η χημική σταθερότητα και η θερμική αδράνεια. Για αυτούς τους λόγους χρησιμοποιείται σε αντικολλητικές επιστρώσεις μαγειρικών σκευών, στους αφρούς πυρόσβεσης αλλά και σε ρούχα, χαλιά, έπιπλα. Κάποιες μελέτες αναφέρουν επίσης ότι ο άνθρωπος εκτίθεται στο PFOA και μέσω της διατροφής και συγκεκριμένα μέσω της κατανάλωσης επιμολυσμένου νερού, ψαριών και οστράκων. Εχει αποδειχθεί ότι το συγκεκριμένο χημικό προσδένεται στη λευκωματίνη, τη σημαντικότερη πρωτεΐνη του πλάσματος που συντίθεται στο ήπαρ και έτσι μεταφέρεται σε όλους τους ιστούς του σώματος. Επιδημιολογικές μελέτες σε ανθρώπους και ζώα έχουν δείξει ότι η έκθεση σε PFOA έχει κόστος για την υγεία καθώς, μεταξύ άλλων, συνδέεται με καρκίνο του προστάτη και της ουροδόχου κύστης, με αύξηση των λιποπρωτεϊνών, με αρνητικές επιδράσεις στο ήπαρ, με εγκεφαλικά επεισόδια και με άσθμα.

Μελέτη προσομοίωσης

Ο επικεφαλής της νέας μελέτης, καθηγητής Τοξικολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης κ. Αριστείδης Τσατσάκης, αναφέρει ότι «η συγκεκριμένη δημοσίευση αποτελεί ένα μόνο μικρό κομμάτι μιας μεγάλης έρευνας που τρέχει υπό την επίβλεψή μας σε πολλές χώρες και η οποία εμβαθύνει σε αυτό που χρειάζεται όλοι να εμβαθύνουμε: το τι προκαλεί η έκθεση σε χαμηλές δόσεις πολλών και διαφορετικών χημικών για μεγάλο χρονικό διάστημα. Πρόκειται ουσιαστικώς για μια μελέτη προσομοίωσης των χημικών επιδράσεων στην αληθινή ζωή». Η μεγάλη αυτή μελέτη διεξάγεται στη Ρουμανία, στην Ιταλία, στην Κίνα, στη Νότια Κορέα, στη Ρωσία, στην Ινδία και στην Ελλάδα και τα μέχρι στιγμής αποτελέσματά της, όπως μας πληροφορεί ο καθηγητής, δείχνουν ότι η σωρευτική επίδραση διαφορετικών χημικών ουσιών συνδέεται με προβλήματα υγείας, τουλάχιστον στα πειραματόζωα (συγκεκριμένα σε αρουραίους). Θα αναμένουμε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα τελικά ευρήματα…