Η ψυχανάλυση ενός κατά συρροήν ψεύτη

Ιταλο Σβέβο
Η συνείδηση του Ζήνωνα
Μετάφραση Εφη Καλλιφατίδη, Επίμετρο Τζέιμς Γουντ
Εκδόσεις Αντίποδες, 2018
σελ. 604, τιμή 18 ευρώ

Το 1907 στην Τεργέστη ο ιταλός επιχειρηματίας Ααρών Εκτωρ Σμιτς συνάντησε έναν νεαρό Ιρλανδό που δίδασκε αγγλικά στη σχολή Μπέρλιτς της πόλης. Ηθελε να βελτιώσει τα αγγλικά του, αφού επρόκειτο να μεταβεί στη Μεγάλη Βρετανία για υποθέσεις της επιχείρησής του. Ο Σμιτς ήταν 46 ετών και ο Ιρλανδός 25 ετών. Η συνάντηση και η φιλία που αναπτύχθηκε ανάμεσά τους υπήρξανε καθοριστικές. Ο νεαρός ήταν ο Τζέιμς Τζόις και ο Σμιτς έμεινε στην παγκόσμια λογοτεχνία με το λογοτεχνικό του ψευδώνυμο Ιταλο Σβέβο.

Ο Σβέβο, έχοντας εκδώσει ήδη δύο μυθιστορήματα που πέρασαν εντελώς απαρατήρητα, είχε αποφασίσει να εγκαταλείψει τη λογοτεχνία. Ο Τζόις τον μετέπεισε και το 1923 ο Σβέβο με δικά του έξοδα εξέδωσε το μείζον έργο του Η συνείδηση του Ζήνωνα, από τα σημαντικότερα μυθιστορήματα του 20ού αιώνα και από τα αντιπροσωπευτικότερα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού.

Η Συνείδηση του Ζήνωνα κυκλοφόρησε στη γλώσσα μας για πρώτη φορά το 1996, μεταφρασμένη από την Κούλα Καφετζή. Η νέα, εξαίρετη μετάφραση της αείμνηστης Εφης Καλλιφατίδη, που υπήρξε από τις κορυφαίες μεταφράστριές μας, είναι η δεύτερη. Ούτως ή άλλως το μυθιστόρημα ήταν ως πρόσφατα δυσεύρετο.

Ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος Ζήνωνας Κοζίνι πιστεύει πως είναι άρρωστος, αλλά δεν γνωρίζει γιατί –και για να θεραπευτεί, καταφεύγει στην ψυχανάλυση. Ο ψυχαναλυτής τού προτείνει να αφηγηθεί γραπτώς τη ζωή του προκειμένου να εντοπίσει και να λύσει τα προβλήματά του. Στο τέλος όμως ο Ζήνωνας καταλήγει στο συμπέρασμα πως η ψυχανάλυση (δηλαδή η εξομολόγηση) είναι άχρηστη και τη σταματά. Ο γιατρός του, που θεωρούσε πως η αυτοβιογραφία του πελάτη του «θα ήταν ένα καλό πρελούδιο στην ψυχανάλυση», απογοητευμένος που ο τελευταίος «παράτησε τη θεραπεία πάνω στο καλύτερο», τη δημοσιεύει, όπως λέει, «για εκδίκηση» και «ελπίζει να τον δυσαρεστήσει».

Ετσι αρχίζει το βιβλίο και αμέσως μετά μπαίνουμε στην καθαυτό αφήγηση από τον Ζήνωνα που αποτελείται από πέντε ιστορίες:

Στην πρώτη, που έχει τίτλο Το κάπνισμα, ο πρωταγωνιστής μάς εξιστορεί τις μάταιες προσπάθειές του να κόψει το κάπνισμα. Το κάθε «τελευταίο» τσιγάρο του δεν είναι ποτέ και το τελευταίο, γιατί και μόνο η ιδέα ότι δεν θα ξανακαπνίσει το κάνει ακόμα απολαυστικότερο.

Στη δεύτερη ιστορία, με τίτλο Ο θάνατος του πατέρα μου, ο υποχόνδριος αστός Ζήνωνας αρχίζει να «συνειδητοποιεί» (ή να πιστεύει) ότι η ζωή είναι μια ασθένεια και ότι ο θάνατος τη θεραπεύει. Εδώ έχουμε μιαν απίστευτη σκηνή, όπου ο πατέρας του, τη στιγμή που καταρρέει και πεθαίνει, σηκώνει το χέρι και κατά λάθος χαστουκίζει τον Ζήνωνα.

Στη συνέχεια μας εξιστορεί την Ιστορία του γάμου του. Γνωρίζεται και συναναστρέφεται την οικογένεια του Τζοβάνι Μαλφέντι, ο οποίος έχει τέσσερις κόρες: την Αντα, την Αυγούστα, την Αλμπέρτα και την Αννα. Κι ενώ ο ίδιος θεωρεί πως η Αυγούστα είναι άσχημη, αυτήν παντρεύεται στο τέλος. Ο αναγνώστης όμως, ο οποίος έχει αρχίσει να αποκτά μια καλή ιδέα του χαρακτήρα του Ζήνωνα, που ενώ μοιάζει να είναι ειλικρινής απέναντι στις αβεβαιότητες, στον εαυτό του και στον αναγνώστη, ψεύδεται συνεχώς στους φίλους του (και αργότερα στη σύζυγό του), προβλέπει ότι την Αυγούστα θα παντρευτεί.

Αλλά αποδεικνύεται πως αυτός θα ήταν ένας καλός γάμος, μολονότι ο Κοζίνι αποκτά και ερωμένη ονόματι Κλάρα. Πιστεύει όμως ότι δεν απατά τη γυναίκα του και ότι αυτό είναι περίπου ένα από τα παράδοξα της ζωής: της δικής του και των άλλων.

Στο τελευταίο μέρος (Η ιστορία ενός εμπορικού συνεταιρισμού), μας αφηγείται τα σχετικά με μια επιχείρηση με τον σύζυγο της γυναικαδελφής του. Οπως παρατηρεί στο εξαίρετο επίμετρό του ο Τζέιμς Γουντ, ο Ζήνωνας είναι «ένας ανίκανος επιχειρηματίας που κατά τύχη τα καταφέρνει θαυμάσια». Οχι όμως εδώ.

Πώς μπορεί ο αναγνώστης να εμπιστευθεί έναν αναξιόπιστο αφηγητή; Ο οποίος μάλιστα το λέει καθαρά πως η γραπτή αφήγηση δεν μπορεί παρά να είναι ψέμα; Από την άλλη εν τούτοις, μιλώντας για τον εαυτό του αυτός ο αντιφατικός, αναξιόπιστος και κατά συρροήν ψεύτης πιστεύει ότι φέρεται με ειλικρίνεια και ότι όσα πιστεύει είναι σωστά. Αλλά αν θεωρεί την ψυχανάλυση άχρηστη, ότι δεν μπορεί να αναλύσει τον χαρακτήρα του (και επομένως να τον θεραπεύσει), για ποιον λόγο εξομολογείται τη ζωή του; Είναι άραγε τα όσα γράφει «μια διακήρυξη ελευθερίας», ένας τρόπος να ξεφύγει από τις εμμονές του και σε τελική ανάλυση από τον ίδιο του τον εαυτό; Είναι και δεν είναι. Ο σπουδαίος Ιταλο Σβέβο καταφέρνει να μας μιλήσει με κωμικό τρόπο για την αίσθηση και το βίωμα του πόνου, πολλά χρόνια πριν ο Εμίλ Σιοράν «αποφανθεί» πως «η δυστυχία είναι αστεία».

Ο Σβέβο, ακροβατώντας στο παραπάνω δίλημμα, μας έδωσε έναν από τους εκπληκτικότερους χαρακτήρες του μοντέρνου μυθιστορήματος, μεταφέροντας στην πρόζα δημιουργικής φαντασίας και στο πρόσωπο του αντιήρωά του εκείνο που πίστευε ένας άλλος Ζήνων, ο Ζήνων ο Ελεάτης: ότι αφού ο κόσμος μας είναι φαινομενικός, το ίδιο ισχύει και για τα μέσα με τα οποία τον κατανοούμε. Η ατέλειά του επομένως είναι ενδημική ασθένεια. «Η ζωή», λέει στο τέλος, «αντίθετα με τις άλλες αρρώστιες, είναι πάντα θανατηφόρα. Δεν επιδέχεται θεραπείες. Θα ήταν σαν να προσπαθούσαμε να βουλώσουμε τις τρύπες που έχουμε στο σώμα μας θεωρώντας τες πληγές. Θα πεθαίναμε από ασφυξία μόλις θεραπευόμασταν».

Οι τελευταίες εγγραφές στην αφήγηση του Ζήνωνα έχουν ημερομηνία 24 Μαρτίου 1916. Τώρα πιστεύει πως είναι υγιής –και ας μην είναι. Και πώς, άλλωστε, όταν ταυτίζει τη ζωή με την αρρώστια; Η χρονιά βέβαια είναι σημαδιακή. Ο Ζήνωνας βρίσκεται στην Τεργέστη μόνος (η οικογένειά του είναι αλλού) και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος μαίνεται.

Τέλος εποχής. Τι θα ακολουθήσει; Ισως «κάποιος άνθρωπος… θα εφεύρει ένα ασύγκριτο εκρηκτικό μπροστά στο οποίο τα εκρηκτικά που υπάρχουν τώρα θα θεωρούνται αθώα παιχνίδια. Και κάποιος άλλος, επίσης όπως όλοι οι άλλοι, αλλά λίγο πιο άρρωστος απ’ αυτούς, θα κλέψει αυτό το εκρηκτικό και θα αναρριχηθεί στο κέντρο της Γης για να το βάλει εκεί όπου θα έχει το μέγιστο αποτέλεσμα. Θα γίνει μια τεράστια έκρηξη… και η Γη, επιστρέφοντας στη νεφελώδη μορφή της, θα πλανιέται στους ουρανούς χωρίς παράσιτα και χωρίς αρρώστιες».

Ο εκπληκτικός αυτός συγγραφέας τελειώνει το μυθιστόρημά του με ένα big bang, πολλά χρόνια προτού δημοσιευθεί (το 1950) η άλλη θεωρία του big bang, που έχει επικρατήσει, για τη γέννηση του Σύμπαντος!