Κούβα: Αλλαγή φρουράς στη σκιά των Κάστρο

Οι Κάστρο φεύγουν, το καθεστώς τους μένει, παρά την ιστορική διαδοχή στην ηγεσία. Επειτα από 60 χρόνια με τον Φιντέλ και τον Ραούλ, η Κούβα έχει έναν νέο πρόεδρο που γεννήθηκε μετά την επανάσταση και δεν λέγεται Κάστρο. Αλλά προς το παρόν, και οπωσδήποτε ως το 2021, δεν αναμένεται να αλλάξει κάτι άλλο.

Η αλλαγή σκυτάλης είναι οπωσδήποτε το τέλος μιας ολόκληρης εποχής: η Κούβα χωρίς τους Κάστρο ήταν το όνειρο των εξόριστων αντιφρονούντων στη Φλόριντα και μια πολιτική που επεδίωξαν σθεναρά καμιά δεκαριά πρόεδροι των ΗΠΑ. Αλλά στους δρόμους της Αβάνας επικρατεί αδιαφορία. Η διαδοχή δεν είναι θέμα συζήτησης, και κανείς δεν αμφιβάλλει ότι το υπάρχον πολιτικό σύστημα θα παραμείνει ανέπαφο. Οπως λέει και η παροιμία στην Κούβα «κανείς δεν μπορεί να το διορθώσει, κανείς δεν μπορεί να το γκρεμίσει».

Ο νέος πρόεδρος, ο 57χρονος Μιγκέλ Ντίας-Κανέλ, αντιπροσωπεύει πάνω από όλα τη συνέχεια, και λίγοι περιμένουν κάποια δραματική αλλαγή. Κάθε φορά που θα υπάρχουν κρίσεις ή σοβαρά προβλήματα με τις ΗΠΑ, την εξωτερική πολιτική ή την οικονομία, ο 86χρονος Ραούλ Κάστρο θα έχει τον τελευταίο λόγο.

Διότι ναι μεν αποσύρθηκε από την προεδρία, αλλά θα παραμείνει επικεφαλής του ΚΚΚ, και ατύπως του στρατού μέχρι το 2021.

Δεξί χέρι του, ο Ντίας-Κανέλ αναμένεται να ακολουθήσει το σφιχτό πλάνο εφαρμογής κάποιων μεταρρυθμίσεων προς την αγορά, χωρίς να θυσιάσει το σοσιαλιστικό μοντέλο και τις κοινωνικές πολιτικές της Κούβας –παρά τη δεινή κατάσταση της οικονομίας.

Υγεία και Παιδεία είναι ακόμη δωρεάν και το νησί έχει τους περισσότερους γιατρούς ανά κάτοικο οποιασδήποτε χώρας στην Αμερική. Το προσδόκιμο ζωής είναι τα 79 χρόνια. Αλλά το καθεστώς συνεχίζει να είναι μονοκομματικό και να τιμωρεί τη διαφωνία και τη δημόσια κριτική.

Ο αριθμός των μακροχρόνιων πολιτικών κρατουμένων μειώθηκε σημαντικά επί Ραούλ, αλλά η Κουβανέζικη Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων λέει ότι περισσότεροι από 5.000 άνθρωποι συνελήφθησαν για πολιτικούς λόγους το 2017.

Αν και ο Ντίας-Κανέλ αναμένεται να αντικαταστήσει κάποιους υπουργούς της κυβέρνησης με δικούς του ανθρώπους, όποια ουσιαστική αλλαγή και αν συμβεί δεν θα είναι απότομη.

Παρ’ όλο που «la generacion historica» (η ιστορική γενιά της επανάστασης) αποσύρεται από την καθημερινή λειτουργία της κυβέρνησης, θα εξακολουθήσει να έχει τεράστια επιρροή και ο Ραούλ θα συνεχίσει να ελέγχει τη συνολική κατεύθυνση της πολιτικής.

Επιπλέον, φαίνεται ότι ο Ντίας-Κανέλ δεν είναι ο μεταρρυθμιστής που ελπίζουν κάποιοι εντός και εκτός Κούβας. Σε ομιλία του σε ιδιωτική συνάντηση μελών του ΚΚΚ, η οποία διέρρευσε τον περασμένο Αύγουστο, ορκίστηκε να κλείσει τα επικριτικά μέσα ενημέρωσης και υπερηφανευόταν για τις προσπάθειές του να φιμώσει την κοινωνία των πολιτών. Χαρακτήρισε επίσης τη χαλάρωση του αμερικανικού αποκλεισμού της Κούβας από τον Ομπάμα το 2015 ως «προσπάθεια καταστροφής της επανάστασης». Κανείς δεν περιμένει ότι θα επιτρέψει την πολιτική αντιπολίτευση ή την ελευθερία του Τύπου.

Μια πιο ρεαλιστική ελπίδα είναι ότι μπορεί να ακολουθήσει το παράδειγμα του «κόκκινου καπιταλισμού», των κομμουνιστικών κομμάτων στην Κίνα και το Βιετνάμ, τα οποία άνοιξαν τις αγορές και επέτρεψαν σε πολίτες να πλουτίσουν ιδιωτικά, διατηρώντας παράλληλα σκληρό πολιτικό έλεγχο.

Οι κουβανοί αντιφρονούντες φοβούνται ότι θα μετατρέψει το νησί σε ένα «εργοστάσιο για σκλάβους» που θα φτιάχνει φτηνά προϊόντα για πλούσιους Αμερικανούς. Ο σοσιαλισμός ήταν λιγότερο εδραιωμένος στο Βιετνάμ από ό,τι στην Κούβα.

Αλλά ο Ντίας-Κανέλ δεν μπορεί να αποφύγει κάποια μεταρρύθμιση γιατί η κατάσταση της οικονομίας χειροτερεύει. Η σύμμαχος Βενεζουέλα, που βοηθούσε με φτηνό πετρέλαιο, βρίσκεται στη δίνη δικής της κρίσης. Η πτώση των συναλλαγών μεταξύ των δύο χωρών, από 8,5 δισ. δολάρια το 2012 σε 2,2 δισ. το 2016, προκάλεσε την πρώτη ύφεση της Κούβας μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης, ευεργέτη και προστάτη της στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Το έλλειμμα στον προϋπολογισμό έφτασε το 12% του ΑΕΠ πέρυσι. Τα ελεγχόμενα από το κράτος αγροκτήματα και εργοστάσια δεν είναι σε θέση να καλύψουν τη ζήτηση σε αγαθά για 11 εκατ. Κουβανούς και η έλλειψη συναλλάγματος δυσχεραίνει τις εισαγωγές. Ο μισθός στο Δημόσιο είναι 25 δολάρια τον μήνα και η φτώχεια δεν μειώνεται.

Αυτή η κατάσταση απειλεί ένα κοινωνικό συμβόλαιο 60 ετών, σύμφωνα με το οποίο το καθεστώς παρέχει ασφάλεια, δωρεάν δημόσιες υπηρεσίες και ένα ανεκτό επίπεδο ζωής σε αντάλλαγμα για τη συναίνεση του λαού και την κοινωνική ειρήνη.

Το νέο πρόσωπο του παλιού συστήματος

Είναι κάτω των 80 ετών, δεν λέγεται Κάστρο, αλλά θεωρείται υποδειγματικός κομμουνιστής καριέρας. Kαι ως εκλεκτός των Κάστρο (ο Ραούλ τον προετοίμαζε εδώ και πέντε χρόνια για τη θέση), μοιάζει με το νέο πρόσωπο του παλιού συστήματος.

Ψηλός, καλοφτιαγμένος, ντυμένος πάντα με πολιτικά (συχνά με τζιν παντελόνι και σακάκι), ο Ντίας-Κανέλ ξεχωρίζει στους διαδρόμους της εξουσίας της Αβάνας: έχει μια κάποια ομοιότητα με τον ηθοποιό Ρίτσαρντ Γκιρ, ακούει Μπιτλς και έχει υποστηρίξει μεγαλύτερη διαφάνεια στο Διαδίκτυο. Οι υποστηρικτές του λένε ότι είναι ένας άνθρωπος με απλά γούστα, που «ξέρει να ακούει».

Παρότι συχνά παρουσιάζεται ως μετριοπαθής με ήρεμη διάθεση, ένα βίντεο από ιδιωτική συνάντηση με μέλη του ΚΚΚ έδειξε μια άλλη πλευρά του – έναν αδίστακτο πολιτικό με πολύ σκληρές απόψεις για τους αντιφρονούντες και τις ΗΠΑ.

Δεν δίνει συνεντεύξεις

Εχει αποφύγει τις συνεντεύξεις, μιλάει μόνο σε δημόσιες συναντήσεις, και σπάνια για την προσωπική ζωή του (είναι πατέρας δύο παιδιών από πρώτο γάμο και ξαναπαντρεμένος με τη Λιζ Κουέστα, πανεπιστημιακό που ειδικεύεται στον πολιτισμό της Κούβας).

Σπούδασε μηχανικός στην κεντρική επαρχία της Βίλα Κλάρα και έγινε καθηγητής Πανεπιστημίου προτού στραφεί στην πολιτική. Το 1994 διορίστηκε επαρχιακός γραμματέας του κόμματος στη Βίλα Κλάρα, όπου οι ντόπιοι εντυπωσιάστηκαν επειδή τον έβλεπαν να μετακινείται με ποδήλατο.

Το 2003 μπήκε στο επίλεκτο 15μελές Πολιτικό Γραφείο και το 2009 ο Ραούλ τον διόρισε υπουργό Παιδείας. Τρία χρόνια αργότερα ανέλαβε μία από τις οκτώ θέσεις της αντιπροεδρίας και το 2013 διορίστηκε στο ισχυρό Συμβούλιο της Επικρατείας.

Αν και τα κομματικά διαπιστευτήριά του φαίνονται άψογα, δεν έχει το χάρισμα για να κερδίσει αμέσως τη στήριξη των απλών Κουβανών. Δεν έχει την ίδια ηθική αυθεντία με την «ιστορική γενιά» των ηγετών που πολέμησαν στην επανάσταση και θα πρέπει να εδραιώσει τη νομιμοποίησή του αυξάνοντας το βιοτικό επίπεδο για 11 εκατ. Κουβανούς.
Επιπλέον, δεν έχει ερείσματα στις ένοπλες δυνάμεις που θα παραμείνουν πανίσχυρες υπό τον Ραούλ: δεν ελέγχουν μόνο τα τανκς, τους στρατιώτες και τα αεροπλάνα του νησιού, αλλά και μεγάλο μέρος της οικονομίας.

Το σοσιαλιστικό μοντέλο της Κούβας υφίσταται προσαρμογές προς το καπιταλιστικότερο από τη δεκαετία του ‘90. Η καριέρα του Ντίας-Κανέλ απογειώθηκε στο πρώτο κύμα ανοίγματος προς την ιδιωτική πρωτοβουλία και ο ίδιος έχει αφήσει να εννοηθεί ότι είναι υπέρ πιο σύνθετων μεταρρυθμίσεων για να αυξηθεί η παραγωγικότητα, να μειωθούν οι εισαγωγές και τελικά να καταργηθεί το μισητό σύστημα με το διπλό νόμισμα.