Multitasking και τέχνη: ευεργεσίες και προβλήματα

«Ντύσε με αργά,
γιατί βιάζομαι πολύ»
Ναπολέων

Ο εγκέφαλός μας έχει τεράστιες ανεξερεύνητες δυνατότητες. Την ίδια στιγμή που γράφω αυτό το κείμενο, ταυτόχρονα απαντάω σε κλήσεις στο κινητό, πίνω καφέ, πετιέμαι στο messenger για ένα επείγον μήνυμα, μιλάω με τη γυναίκα μου, ενώ διαβάζω ειδοποιήσεις παλιών συμμαθητών για το προσεχές reunion. Παίζω σε τουλάχιστον πέντε πίστες μαζί και ταυτοχρόνως. Κάνω multitasking, πολυδιεργασία δηλαδή.

Το multitasking ορίζεται ως η δυνατότητα που έχει ο άνθρωπος να εκτελεί περισσότερες από μία δραστηριότητες την ίδια στιγμή. Γνωρίζουμε ότι το ανθρώπινο μυαλό έχει απίστευτες ικανότητες, ωστόσο η εξέλιξή του εξαρτάται από τις δοκιμασίες που του επιβάλλουμε και τους στόχους που επιλέγουμε. Η ταυτόχρονη εκτέλεση εργασιών από κάποιους ερευνητές θεωρείται αντιπαραγωγική διαδικασία, λόγω του εγκεφαλικού «μποτιλιαρίσματος» (ο εγκέφαλος πρέπει να επανεκκινήσει και να επανεστιάσει), ενώ κάποιοι άλλοι υποστηρίζουν ότι τα «γκρίζα μας κύτταρα» είναι σε θέση να απασχολούνται με διαφορετικές εργασίες την ίδια στιγμή. Οι μανάδες βέβαια το έκαναν από την προϊστορική εποχή, μαζεύοντας φρούτα ενώ την ίδια στιγμή θήλαζαν το μωρό. Θα έλεγε κανείς πως η πολυεργασία είναι ως έναν βαθμό εγγενής στον άνθρωπο. Το θέμα είναι αν η συσσώρευση και η ανάγκη (τεχνητή ή μη) για ταυτόχρονη εκτέλεση λειτουργιών, η έκταση και η πολυπλοκότητά τους, μας βοηθούν ή όχι. Γνωρίζουμε από έρευνες επιστημόνων και τεχνικών πληροφορικής πως ο εγκέφαλός μας κρύβει πολλά μυστικά που θα μπορέσουν να βελτιώσουν την καθημερινότητά μας. Ο μύθος του William James ότι ο άνθρωπος χρησιμοποιεί το 10% του εγκεφάλου του έχει καταρριφθεί.

Ας κάνουμε ένα άλμα στο σήμερα της τεχνολογικής εποχής. Στην ουσία αυτές οι διεργασίες μοιράζονται τον χρόνο χρήσης της κεντρικής μονάδας που τις επεξεργάζεται. Τώρα δεν μιλάμε για θηλασμό και φρούτα αλλά για αφάνταστα πιο πολύπλοκες διεργασίες. Και το άτομο εκείνο που έχει τη δεξιότητα ως χρήστης να τις εκτελέσει έχει την αίσθηση πως τις εκτελεί ταυτόχρονα, γιατί η ταχύτητα που πραγματοποιούνται δεν γίνεται αντιληπτή. Η χρήση άλλωστε της μνήμης RAM (της μνήμης τυχαίας προσπέλασης) που υπάρχει σε υπολογιστές, λάπτοπ, κινητά, ταμπλέτες κ.ά. αποθηκεύει προσωρινά δεδομένα από εργασίες, ώστε να επεξεργάζεται ταυτόχρονα και κάτι άλλο, με πιο γρήγορη ταχύτητα.

Η σύγχρονη ζωή ωθεί το multitasking στο όριο. Πόσοι δεν βρισκόμαστε σε 5-10 sites ταυτόχρονα, πόσοι δεν τελειώνουμε ένα mail μιλώντας την ίδια στιγμή στο κινητό; Για να μην αναφερθώ στο ότι το smartphone είναι απαραίτητος σύντροφος ακόμα και όταν είμαστε… τουαλέτα.

Πολλοί νέοι, πιο επιδέξιοι σε πολυδιεργασίες, ασχολούνται ταυτόχρονα με περισσότερες εφαρμογές, π.χ. skype και παιχνίδι στο λάπτοπ, τσεκάρισμα μηνύματος στο κινητό, ενώ ταυτόχρονα ακούν μουσική και σερφάρουν, γράφουν και ασχολούνται (ελάχιστα) με τους γύρω τους.

Στην εποχή της αυτοματοποιημένης τεχνολογίας, της καταιγιστικής αφήγησης, η ταυτόχρονη ενασχόληση και ο εγκιβωτισμός της μιας εργασίας στην άλλη είναι πια σχεδόν ρουτίνα. Φυσικά υπάρχουν και απρόσβλητοι χώροι. Εάν κάποιος γιατρός μάς κάνει μια εγχείρηση ανοιχτής καρδιάς δεν θα θέλαμε την ίδια ώρα να πετάγεται στο διπλανό χειρουργείο για να βγάλει μια σκωληκοειδίτιδα. Από την άλλη, αν δεν μπορείς να διαχειριστείς δυο άλογα την ίδια στιγμή, δεν θα ‘πρεπε να δουλεύεις σε τσίρκο.

Τι συμβαίνει όμως στην τέχνη; Στα οπτικοακουστικά μέσα η τεχνολογική επανάσταση οδηγεί ήδη σε νέες αφηγηματικές δομές, αλλά και σε καινοτόμους τρόπους πρόσληψης. Για παράδειγμα, το Hyperplex model του Media Lab στο ΜΙΤ διερευνά τη δημιουργία μιας κινηματογραφικής ταυτόχρονης προβολής ψηφιακών ταινιών που επιτρέπει στον θεατή να «πλοηγείται» διαδραστικά ανάμεσά τους, σε μια multitasking εμπειρία θέασης. Πειραματικές προσπάθειες, οι οποίες ωστόσο παρέχουν μια ιδέα της μελλοντικής κατεύθυνσης της «κοινωνίας του θεάματος». Πολλοί είναι επιφυλακτικοί. Θυμηθείτε πως κάποτε ο Πλάτων προειδοποιούσε ότι το διάβασμα θα ήταν η ταφόπλακα της προφορικής παράδοσης και της μνήμης.

Εως τώρα γνωρίζαμε ότι ένα έργο (θεατρικό, κινηματογραφικό, πεζογραφικό) λειτουργεί δραστικά μόνο όταν προκύπτει από μια διαδοχή αιτιολογημένων πράξεων και αναγκών (όσο και «σουρεαλιστική» κι αν είναι η έκφρασή τους). Πείθει μόνον όταν η ιστορία αναδύεται οργανικά μέσα από τη συνθήκη και όχι όταν παρουσιάζεται ως ένα rollercoaster ταυτόχρονων δράσεων.

Μια κι όμως η τέχνη αντανακλά τη ζωή, το εκρηκτικό (και συχνά χαοτικό) πινγκ πονγκ παράλληλων και επάλληλων δράσεων που κυριαρχεί στην καθημερινή και επαγγελματική μας ζωή –όταν η ηλεκτρονική στιγμή μεγεθύνεται και απορροφά ολόκληρη τη διάρκεια -, ίσως οδηγήσει και σε αφηγήσεις που θα παρακολουθούμε με τρόπους που ακόμη δεν έχουμε καν φανταστεί. Με την τεχνητή νοημοσύνη, ο παθητικός θεατής θα μπορούσε δυνητικά να γίνει συνδημιουργός ή και απόλυτος δημιουργός του προσωπικού του έργου, ιστορίας, αφήγησης.

Βέβαια, με όλες αυτές τις συνδυαστικές μεθόδους, όσο διευρύνονται οι εκφραστικές δυνατότητες και η «εφαρμοσμένη» καλλιτεχνική παραγωγή αυξάνεται, τόσο εγείρονται από πολλούς ζητήματα αισθητικά και οντολογικά. Η παλιά καλή ιστορία δεν μας κάνει Λουδίτες της «εφαρμοσμένης» τέχνης. Απλώς είναι μια τόσο ισχυρή βάση που η μεταφορά της σε άλλα –τεχνολογικά και πολυδιεργασιακά πάρκα –πιθανόν να της αφαιρεί τη μαγεία και την αποτελεσματικότητα που έχουν για τις προσλήψεις οι νέες τεχνολογικές δυνατότητες που κάνουν τον χρήστη συνδημιουργό. Οχι ότι κάτι τέτοιο δεν έχει ενδιαφέρον, αλλά η σχέση καλλιτέχνη – κοινού είναι μια αδιάσπαστη πραγματικότητα χιλιετιών με βαθιές ρίζες στην πεμπτουσία της ανθρώπινης φύσης.

Από την άλλη πλευρά, σύμφωνα με μια νέα μελέτη από το Πανεπιστήμιο του Sussex, σταδιακά ένας διαφορετικός εγκέφαλος δημιουργείται σε όσους ενασχολούνται με το multitasking. Οι ερευνητές παρατήρησαν μεταβολές στη φαιά ουσία του εγκεφάλου, και συγκεκριμένα στην περιοχή που σχετίζεται με τα συναισθήματα, πράγμα που είναι ενδεχόμενο να προκαλεί συναισθηματικά προβλήματα (άγχος, κατάθλιψη, έλλειψη συγκέντρωσης κ.λπ.), όπως προκύπτει από μελέτες. Η διαδικασία του multitasking αυξάνει την παραγωγή της κορτιζόλης, της ορμόνης του στρες, και της αδρεναλίνης, η οποία υπερδιεγείρει τον εγκέφαλο και ακολούθως του δημιουργεί μια νοητική σύγχυση. Αλλες μελέτες καταλήγουν στο ότι τα πολυδιεργασιακά άτομα αναπτύσσουν μη ηθελημένη τύφλωση (inattentional blindness), κατά την οποία τούς διαφεύγουν πράγματα που εκτυλίσσονται γύρω τους ακόμα και αν τα βλέπουν, γιατί ο εγκέφαλός τους είναι υπερβολικά απασχολημένος για να τα καταγράψει. Ο αμερικανός συγγραφέας H.P. Lovecraft έχει πει στο «Κάλεσμα του Κθούλου» πως «Το μεγαλύτερο ευτύχημα στον κόσμο είναι η αδυναμία του μυαλού να συσχετίσει όλα τα περιεχόμενά του». Οσο πολυτάλαντος και ανθεκτικός να είναι κανείς, φτάνοντας σε μια αναγκαστική πολυπραγμοσύνη που κουράζει τον εγκέφαλο και τον αποσυντονίζει, μήπως τελικά αυτή γίνεται επιζήμια;

Επιπλέον προκύπτει το ερώτημα αν διεκπεραιώνοντας κανείς τις πολλαπλές αυτές διεργασίες κατά πόσο διασπάται από παράλληλες αισθητηριακές προσλαμβάνουσες, εκτεθειμένος έτσι στον κίνδυνο να κάνει περισσότερα λάθη. Τέλος κερδίζουμε ή μήπως με απερίσκεπτες –σχεδόν μηχανικές –ενέργειες συχνά χάνουμε χρόνο; Και πέρα από την αποτελεσματικότητα, μήπως αυτός ο καταιγισμός του multitasking μπορεί να έχει επιπτώσεις, εκτός από το συναίσθημα, στη μνήμη και στη διαδικασία της συναίσθησης και στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης; «Το μυαλό είναι σαν αλεξίπτωτο: κάνει τη δουλειά του μόνο όταν είναι ανοιχτό» λέει ο σκωτσέζος επιστήμονας James Dewar. Ο άνθρωπος από τη φύση του μπορεί να είναι πολυπράγμων, αλλά ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν είναι ένα μηχάνημα ρυθμισμένο ως ηλεκτρονικό πολυεργαλείο, έχει τη δική του υπολογιστική δύναμη. Μήπως πρέπει λοιπόν ο κατά τα άλλα «Homo Deus», για να μη χάσει τον αυτοέλεγχο, να θέσει υπό έλεγχο τον βομβαρδισμό των δυνατοτήτων της τεχνητής νοημοσύνης της ηλεκτρονικής μηχανής, για να μην «κάψει» τον εγκέφαλό του;

Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.