Πλαγκτόν, ο ζωοδότης μας

Τι κοινό έχουν τα σύννεφα στον ουρανό, τα ψάρια που βάζουμε στο τραπέζι μας, η υπέροχη μυρωδιά της θαλασσινής αύρας, το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο, αλλά και η κάθε ανάσα που παίρνουμε; Οφείλουν την ύπαρξή τους σε έναν μικροσκοπικό (κυριολεκτικά) ζωοδότη του πλανήτη Γη που ονομάζεται πλαγκτόν. Το πλαγκτόν περιλαμβάνει όλους τους οργανισμούς που (σε γενικό πλαίσιο) είναι μικρότεροι από ένα χιλιοστόμετρο και παρασύρονται με τα ρεύματα στους ωκεανούς και στις θάλασσες – πρόκειται για τον υδάτινο κόσμο του κόσμου μας, που να μην ξεχνάμε ότι καλύπτει το 71% της επιφάνειας του πλανήτη μας. Και η περίεργη ονομασία του είναι ελληνική, για την ακρίβεια αρχαιοελληνική: προέρχεται από τη λέξη «πλαγκτός», που σημαίνει «περιπλανώμενος». Χωρίς αυτούς τους «νομάδες» του νερού, όχι μόνο του αλμυρού αλλά και του γλυκού και του υφάλμυρου, χωρίς αυτά τα παράξενα, πανέμορφα, περιπλανώμενα πλάσματα, ο πλανήτης μας θα ήταν, αν όχι ακατοίκητος, ένας διαφορετικός πλανήτης!

Σε αυτούς τους μικρούς οργανισμούς με την τεράστια προσφορά στον πλανήτη, που είναι το «σπίτι» μας, αλλά και στην ίδια την ύπαρξή μας αφιερώνεται μια άκρως ενδιαφέρουσα, πολύπλευρη έκθεση με τίτλο «Πλαγκτόν: ένας θαυμαστός υδάτινος κόσμος».Η έκθεση που τελεί υπό την αιγίδα του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσιών Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) και του Πανεπιστημίου Πατρών εγκαινιάζεται την ερχόμενη Τετάρτη 18 Απριλίου στο Μουσείο Γ. Γουναρόπουλου (Γουναροπούλου 6, Άνω Ιλίσια, ώρα 19.30). Έχει μάλιστα διττό χαρακτήρα καθώς «παντρεύει» την τέχνη με την επιστήμη: παρουσιάζει έργα σύγχρονης τέχνης εμπνευσμένα από το πλαγκτόν, αλλά την ίδια στιγμή περιλαμβάνει ομιλίες εξειδικευμένων έγκριτων επιστημόνων σχετικά με τις διαφορετικές πτυχές αυτού του μικρόκοσμου, του κρυμμένου κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Λίγο πριν από τα εγκαίνια της έκθεσης, που θα διαρκέσει ως τις 16 Ιουνίου, μέσα από αυτό το κείμενο σας καλούμε να «βυθιστείτε» μαζί μας στον θαυμαστό υδάτινο κόσμο του πλαγκτού, να τέρψετε τα μάτια σας παίρνοντας μια γεύση από τα εικαστικά έργα που θα παρουσιαστούν, αλλά και να αναλογιστείτε τη σημασία των μικρών, θαλάσσιων «νομάδων» για τη ζωή μας, για τη ζωή των παιδιών μας. Διότι το πλαγκτόν μοιάζει πράγματι σε πολλές μορφές του με έργο τέχνης – λόγω των υπέροχων μορφών και συμμετριών που εμφανίζει, εδώ και περίπου έναν αιώνα αποτελεί έμπνευση για τους καλλιτέχνες με πρώτο διδάξαντα τον γερμανό βιολόγο, φυσιοδίφη και καλλιτέχνη Ερνστ Χέκελ (1834 – 1919), ο οποίος ήταν εκείνος που έκανε την «παρθενική» απεικόνιση με αριστοτεχνικό τρόπο πολλών πλαγκτονικών ειδών. Επιτελεί όμως και ένα πραγματικό έργο ζωής, το οποίο με τα δικά μας «έργα και ημέρες» απειλούμε να καταστρέψουμε, χωρίς να αντιλαμβανόμαστε ότι καταστρέφουμε εμάς τους ίδιους και το μέλλον μας. Ας σκεφτούμε λοιπόν όλοι, με αφορμή και τη νέα έκθεση, ότι χωρίς το πλαγκτόν δεν θα μπορούσαμε ούτε τα μάτια μας να τέρψουμε, ούτε την τέχνη και την επιστήμη να εκτιμήσουμε, ούτε καν να κάνουμε τα απλά και κοινότοπα, όπως το να φάμε και να αναπνεύσουμε, αφού απλώς δεν θα υπήρχαμε!

Στο σημερινό ταξίδι μας στον πλαγκτονικό κόσμο «καπετάνισσα» θα είναι η διοργανώτρια της έκθεσης, θαλάσσια βιολόγος, τέως επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, κυρία Νίνα Φραγκοπούλου. Όπως εξηγεί στο «Βήμα», το πλαγκτόν αποτελείται από μια τεράστια ποικιλία ειδών που με βάση τη λειτουργική τους θέση στο υδάτινο περιβάλλον διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες.

Η πρώτη εξ αυτών είναι τα βακτήρια, η πυκνότητα των οποίων μπορεί να φθάσει μέχρι και ένα εκατομμύριο κύτταρα ανά ml θαλασσινού νερού. Λόγω του πολύ μικρού μεγέθους τους έγιναν αντιληπτά στη θάλασσα μόλις τη δεκαετία του 1970, με την εξέλιξη της τεχνολογίας για τη δειγματοληψία του πλαγκτού. Μια κατηγορία φωτοσυνθετικών βακτηρίων, τα κυανοβακτήρια, εμφανίστηκαν στον πλανήτη πριν από περίπου 3 δισεκατομμύρια χρόνια και θεωρούνται ότι είναι οι πρώτοι οργανισμοί που παρήγαγαν οξυγόνο, δημιουργώντας έτσι τις συνθήκες για την εξέλιξη των πιο αναπτυγμένων μορφών ζωής. Μεταξύ αυτών, το γένος Prochlorococcus, που ανακαλύφθηκε στον ωκεανό μόλις το 1986, θεωρείται ο πιο άφθονος φωτοσυνθετικός οργανισμός στη Γη.

Η δεύτερη κατηγορία είναι το φυτοπλαγκτόν.Το φυτοπλαγκτόν βρίσκεται κοντά στην επιφάνεια της θάλασσας, όπου υπάρχει αρκετό φως, και η πυκνότητά του μπορεί να φθάσει έως και χιλιάδες κύτταρα σε ένα κουτάλι θαλασσινού νερού. Διακρίνεται σε τρεις βασικές ομάδες οργανισμών, τα διάτομα, τα δινομαστιγωτά και τα κοκκολιθοφόρα. Το φυτοπλαγκτόν ή μικροφύκη μαζί με τα κυανοβακτήρια αποτελούν τη βάση της τροφικής αλυσίδας στη θάλασσα. Όπως τα φυτά στη ξηρά, έτσι και το φυτοπλαγκτόν στη θάλασσα δεσμεύει με τη διαδικασία της φωτοσύνθεσης ηλιακή ενέργεια, νερό, θρεπτικά άλατα και διαλυμένο διοξείδιο του άνθρακα και παράγει οργανικές ουσίες απελευθερώνοντας οξυγόνο.

Η τρίτη κατηγορία αφορά το ζωοπλαγκτόν, το οποίο αποτελείται από τεράστια ποικιλία ειδών σε ευρύ φάσμα μεγεθών. Περιλαμβάνει είδη μικροσκοπικά, μονοκύτταρα όπως τα ακτινόζωα και τα τρηματοφόρα και πολυκύτταρα όπως τα κωπήποδα, τα ευφαυσεώδη (ή κριλ) και τα πτερόποδα. Επίσης περιλαμβάνει τα μικρά στάδια ανάπτυξης των ψαριών (ιχθυοπλαγκτόν) αλλά και των περισσότερων θαλάσσιων οργανισμών. Στο ζωοπλαγκτόν υπάγονται και άλλοι οργανισμοί με μεγάλο μέγεθος, όπως οι μέδουσες και τα σιφωνοφόρα, επειδή παρασύρονται και αυτά με τα ρεύματα. Το ζωοπλαγκτόν διακρίνεται σε φυτοφάγο και σαρκοφάγο, ενώ εντοπίζεται πιο άφθονο σχετικά κοντά στην επιφάνεια της θάλασσας.

Και μπορεί το πλαγκτόν να μην το… πιάνει κυριολεκτικώς το μάτι μας, αφού τα περισσότερα είδη είναι αόρατα διά γυμνού οφθαλμού, ωστόσο αποτελεί «κυρίαρχο» των θαλασσών: η συνολική βιομάζα του είναι κατά πολύ μεγαλύτερη από αυτή όλων των θαλάσσιων οργανισμών που μπορούμε να δούμε (ψάρια, γαρίδες, δελφίνια, φάλαινες κ.ά.), ενώ η βιοποικιλότητά του αντιστοιχεί σε πολλές χιλιάδες είδη (με βάση αυτά που έχουν μέχρι στιγμής αναγνωριστεί). Υπάρχουν βέβαια πολλές και διαφορετικές παράμετροι που συμβάλλουν στη βιοποικιλότητα και στην αφθονία του, διευκρινίζει η κυρία Φραγκοπούλου. «Η βιοποικιλότητα και η αφθονία του πλαγκτού ποικίλλουν ανάλογα με το γεωγραφικό πλάτος, την απόσταση από την ακτή, το βάθος, την εποχή και τη ρύπανση. Όταν οι συνθήκες στο νερό είναι ευνοϊκές για την ανάπτυξη του φυτοπλαγκτού, συμβαίνουν πληθυσμιακές εκρήξεις που ονομάζονται «ανθίσεις» (blooms), με σημαντικά οφέλη για τη θαλάσσια τροφική αλυσίδα. Οι πληθυσμιακές ανθίσεις κάποιες φορές είναι ορατές από το Διάστημα με τους δορυφόρους, καθώς η επιφάνεια της θάλασσας χρωματίζεται ανάλογα με το είδος. Άλλες φορές πάλι κάποιοι πλαγκτονικοί οργανισμοί εκπέμπουν φως, φαινόμενο που ονομάζεται βιοφωσφορισμός».

Όταν λέμε ότι το πλαγκτόν είναι ζωοδότης μας, το εννοούμε. Φανταστείτε ότι η συνολική ποσότητα οξυγόνου που παράγει το φυτοπλαγκτόν στη θάλασσα και απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα ισούται με αυτήν που παράγουν όλα τα φυτά στην ξηρά! Μάλιστα, καθώς το οξυγόνο της ατμόσφαιρας το οποίο αναπνέουμε προέρχεται από τους φωτοσυνθετικούς οργανισμούς, πρέπει να ευχαριστούμε καθημερινά το πλαγκτόν αφού του οφείλουμε μία στις δύο αναπνοές μας! Η όλη διαδικασία δέσμευσης διοξειδίου του άνθρακα και απελευθέρωσης οξυγόνου από το φυτοπλαγκτόν είναι καθοριστική όχι μόνο για να πάρουμε ανάσα, αλλά και για πλήθος άλλων διεργασιών, όπως η δημιουργία ορυκτών καυσίμων αλλά και υλικών που χρησιμοποιούμε στις κατασκευές. Η θαλάσσια βιολόγος περιγράφει ότι «καθώς το φυτοπλαγκτόν κατά τη φωτοσύνθεση δεσμεύει διοξείδιο του άνθρακα, όταν πεθαίνει βυθίζεται και μαζί με το νεκρό ζωοπλαγκτόν μεταφέρουν τον άνθρακα που έχουν ενσωματώσει στον πυθμένα των ωκεανών. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται «βιολογική αντλία άνθρακα» και είναι πολύ σημαντική για τη ζωή στον πλανήτη για διάφορους λόγους: όχι μόνο μετριάζει τις αρνητικές επιπτώσεις του φαινομένου του θερμοκηπίου, αλλά σε μεγάλη χρονική κλίμακα, της τάξης των εκατομμυρίων ετών, ένα μέρος του άνθρακα που εγκλωβίζεται στον πυθμένα μετατρέπεται με φυσικές διεργασίες (η διαδικασία αυτή ονομάζεται «καταγένεση») σε ορυκτά καύσιμα, δηλαδή σε πετρέλαιο και σε φυσικό αέριο. Επιπλέον, από την καταβύθιση πλαγκτονικών οργανισμών που έχουν κελύφη, όπως π.χ.τα κοκκολιθοφόρα και τα διάτομα, δημιουργούνται ιζηματογενή πετρώματα ασβεστίου και πυριτίου, υλικά που χρησιμοποιούμε σε κτίρια, μνημεία και σε άλλες κατασκευές».

Η προσφορά όμως του πλαγκτού στον πλανήτη μας και κατ’ επέκταση στον καθένα μας δεν έχει τελειωμό. Ας αναδυθούμε από τον βυθό και ας… πετάξουμε τώρα ως τα σύννεφα, τα οποία επίσης οφείλουν σε έναν σημαντικό βαθμό την ύπαρξή τους στο πλαγκτόν. Η δρ Φραγκοπούλου αναφέρει ότι με τον θάνατο πολλών ειδών φυτοπλαγκτού εκλύεται κοντά στην επιφάνεια της θάλασσας μια πτητική θειούχος ουσία, αδιάλυτη στο νερό, που ονομάζεται διμεθυλοσουλφίδιο (DMS). «Καθώς το DMS αναδύεται στην ατμόσφαιρα οξειδώνεται σε θειούχες ενώσεις που προσελκύουν σωματίδια νερού, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτόν στον σχηματισμό των νεφών. Η διεργασία αυτή αποτελεί μάλιστα σημαντικό παράγοντα της δημιουργίας του κλίματος. Στο DMS αποδίδεται και η ευχάριστη οσμή της θαλάσσιας αύρας».

Και βέβαια το πλαγκτόν αποτελεί τη βάση της τροφικής αλυσίδας στη θάλασσα και χωρίς αυτό δεν θα υπήρχε κανένα από τα μεγαλύτερα θαλάσσια ζώα, ούτε τελικώς τροφή για τον άνθρωπο. Ιδού πώς λειτουργεί αυτή η αλυσίδα ζωής: το φυτοπλαγκτόν αποτελεί τροφή για πλήθος μικροσκοπικών οργανισμών στη θάλασσα, ενώ το φυτοφάγο και το σαρκοφάγο ζωοπλαγκτόν αποτελούν με τη σειρά τους τροφή για τις προνύμφες όλων των ψαριών αλλά και για τα ενήλικα πλαγκτονοφάγα ψάρια (π.χ. σαρδέλες και γαύρος). Ψηλότερα στην τροφική αλυσίδα βρίσκονται τα σαρκοφάγα ψάρια ή θηρευτές (π.χ. τόνος), τα θαλασσοπούλια, τα θαλάσσια θηλαστικά (π.χ. δελφίνια και φάλαινες), η πολική αρκούδα και τελικά ο άνθρωπος. Το ζωοπλαγκτόν αποτελεί αποκλειστική τροφή για κάποια τεράστια ζώα, όπως η γαλάζια φάλαινα που είναι το μεγαλύτερο ζώο στον πλανήτη και ο φαλαινοκαρχαρίας που είναι το μεγαλύτερο ψάρι στον ωκεανό. Σημαντικό μέρος της τροφικής αλυσίδας αποτελεί και ο αποκαλούμενος «μικροβιακός βρόγχος».Σε αυτόν ανήκουν τα βακτήρια που τρέφονται με το νεκρό οργανικό υλικό που βυθίζεται και ονομάζεται θαλάσσιο χιόνι, τα οποία αποτελούν τροφή για τα μονοκύτταρα πρωτόζωα, που με τη σειρά τους αποτελούν τροφή για το πολύ μικρό σε μέγεθος ζωοπλαγκτόν.

Μπορεί άραγε το τόσο ωφέλιμο σε όλα τα επίπεδα, όπως αποδεικνύεται, πλαγκτόν να έχει και ένα άλλο, επικίνδυνο «πρόσωπο»; Η απάντηση είναι ναι, αλλά πίσω της κρύβεται ένα άλλο πρόσωπο, το πρόσωπο του ανθρώπου που φέρεται… απάνθρωπα στον πλανήτη ρυπαίνοντάς τον και θέτοντας τελικώς σε κίνδυνο την ίδια την ανθρωπότητα. «Όταν το πλαγκτόν δημιουργεί πληθυσμιακές ανθίσεις στις παράκτιες περιοχές, λόγω της απορροής θρεπτικών αλάτων αζώτου και φωσφόρου με τη ρύπανση – η οποία είναι βέβαια ανθρώπινο «έργο» – , μπορεί πεθαίνοντας, με την αποσύνθεσή του, να προκαλέσει μείωση στο διαλυμένο οξυγόνο και αρνητικές επιπτώσεις στους άλλους θαλάσσιους οργανισμούς. Το πλαγκτόν, όπως και εν γενεί το θαλάσσιο περιβάλλον, απειλείται από διάφορες πηγές ρύπανσης, όπως τα μικροπλαστικά και τα τοξικά χημικά που διά μέσου των πλαγκτονικών οργανισμών περνούν σε ανώτερα τροφικά επίπεδα» επισημαίνει η θαλάσσια βιολόγος. Προσθέτει ότι υπάρχει και ένα μικρό ποσοστό ειδών φυτοπλαγκτού που είναι τοξικά και σε μεγάλη πυκνότητα είναι πιθανό να προκαλέσουν σημαντικό πρόβλημα – έως και θάνατο – τόσο στα όστρακα και τα ψάρια όσο και στον άνθρωπο που τα καταναλώνει.

Για να συνεχίσουμε με τα ανθρώπινα… απάνθρωπα έργα, δεν είναι δυνατόν να μην αναφέρουμε την κλιματική αλλαγή η οποία απειλεί (και) το πλαγκτόν. «Η αύξηση της θερμοκρασίας στην επιφάνεια της θάλασσας λόγω της κλιματικής αλλαγής μπορεί να προκαλέσει μεταβολές στην κατανομή, στην αφθονία ή στην εποχικότητα του πλαγκτού. Καθώς το πλαγκτόν αποτελεί την τροφή των ψαριών, τέτοιες αλλαγές μπορούν να αποβούν ολέθριες για τα παγκόσμια αποθέματα ψαριών, ιδιαίτερα όταν συνδυάζονται με την υπεραλίευση».

Και όταν η ρύπανση «παντρεύεται» με την κλιματική αλλαγή, το αποτέλεσμα φέρει τον τίτλο της οξίνισης των ωκεανών που επίσης καταστρέφει το πλαγκτόν. Καθώς αυξάνεται το διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, αυξάνεται αντίστοιχα και το διαλυμένο διοξείδιο του άνθρακα στο θαλασσινό νερό, με συνέπεια να μειώνεται το pH και το νερό να γίνεται πιο όξινο. Το φαινόμενο αυτό λέγεται οξίνιση των ωκεανών και έχει σημαντικές συνέπειες στους πλαγκτονικούς οργανισμούς που έχουν κελύφη από ανθρακικό ασβέστιο. «Επειδή μειώνονται τα ιόντα ανθρακικού ασβεστίου στο νερό λόγω της οξίνισης, οι οργανισμοί δυσκολεύονται να συνθέσουν τα κελύφη τους, ενώ όσοι έχουν ήδη σχηματισμένο κέλυφος, π.χ. κοκκολιθοφόρα και πτερόποδα, κινδυνεύουν να διαλυθούν» σημειώνει η κυρία Φραγκοπούλου.

Ύστερα από όλα αυτά μάλλον δεν μπορεί κάποιος να παραγνωρίσει το τεράστιο έργο που επιτελεί το μικροσκοπικό πλαγκτόν για το ωκεάνιο οικοσύστημα και όχι μόνο – ένα έργο κυριολεκτικά ζωτικής σημασίας για τη ζωή μας. Για αυτό και η έκθεση που ξεκινά αυτή την εβδομάδα στο Μουσείο Γ. Γουναρόπουλου αποτελεί μια πολύ καλή αφορμή όχι μόνο για να απολαύσουμε διά γυμνού οφθαλμού τον αόρατο κόσμο του πλαγκτού – μέσα από τα μάτια των καλλιτεχνών που τον «συνέλαβαν» και τον αποτύπωσαν ο καθένας με τα δικά του μέσα – , αλλά και για να ενημερωθούμε σχετικά με διαφορετικές πτυχές αυτού του κόσμου που τροφοδοτεί τον κόσμο μας μέσα από διαλέξεις έγκριτων επιστημόνων. Πρόκειται κυριολεκτικά για μια περίπτωση που συνδυάζει το τερπνόν μετά του ωφέλιμου. Ας βγούμε λοιπόν για λίγο από τον «μικρόκοσμό» μας και ας μπούμε στον θαλάσσιο μικρόκοσμο που έχει πολλά να μας διδάξει!

Μια μικρή γεύση από τις ομιλίες των έγκριτων επιστημόνων που θα συμμετάσχουν στις εκδηλώσεις της έκθεσης

*Οι μέδουσες στις ελληνικές θάλασσες

Επαμεινώνδας Χρήστου

Ερευνητής Α΄, ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε

Θα αναρωτιόταν κάποιος τι θέση έχει μια ομιλία για τις μέδουσες σε μια έκθεση για το πλαγκτόν. Άμεση, αφού οι μέδουσες είναι πλαγκτόν και υπάρχουν σε αφθονία – μάλιστα ένα συγκεκριμένο είδος τους σε τεράστια αφθονία τα τελευταία χρόνια δημιουργώντας προβλήματα – και στις ελληνικές θάλασσες. Πέντε είναι τα καταγεγραμμένα είδη μεδουσών που κυκλοφορούν στις θάλασσές μας – εξ αυτών, η Pelagia noctiluca (μωβ τσούχτρα όπως συνηθίζουμε να την αποκαλούμε) είναι η πιο επικίνδυνη. Παρότι το συγκεκριμένο είδος μέδουσας είναι μικρό, διαθέτει νημάτια μήκους ως δύο μέτρα τα οποία πολύ δύσκολα γίνονται αντιληπτά. Η P.noctiluca δίνει το «παρών» σε όλη τη Μεσόγειο. Παρουσιάζει υπερδεκαετείς κύκλους πληθυσμιακών εξάρσεων ενώ η κάθε έξαρση διαρκεί δύο με τρία χρόνια. Τα τελευταία δύο χρόνια παρατηρήθηκε σημαντική αύξηση του πληθυσμού της P. noctiluca σε ελληνικές θάλασσες και κυρίως στον Κορινθιακό κόλπο, η οποία προκάλεσε πολύ σοβαρά προβλήματα κατά τους θερινούς μήνες που είχαν τεράστιο κόστος για τον τουρισμό σε πολλές περιοχές.

Παρότι το πρόβλημα είναι γνωστό στους αρμοδίους εδώ και δύο καλοκαίρια, είμαστε προ των πυλών του εφετινού καλοκαιριού και δεν έχει ληφθεί ακόμη κανένα μέτρο. Ακόμη όμως και τα μέτρα που προτείνονται, όπως η χρήση διχτυών σε κάποιες παραλίες, είναι αποσπασματικά και προβληματικά. Για να υπάρξουν απαντήσεις στα ερωτήματα σχετικά με τα αίτια του φαινομένου ώστε να διαχειριστούμε το πρόβλημα μακροπρόθεσμα, αυτό που απαιτείται είναι μια οργανωμένη βασική μελέτη η οποία θα μας δώσει στοιχεία για τη δομή και τη λειτουργία του οικοσυστήματος της περιοχής – χρειάζεται δηλαδή να μελετήσουμε τη λεπτομερή υδρολογία της περιοχής, τα τροφικά πλέγματα και τα ιχθυοαποθέματα.

Με δεδομένο ότι τέτοια μελέτη δεν έχει γίνει ποτέ μέχρι σήμερα, το μόνο που μπορούμε να κάνουμε αυτή τη στιγμή είναι εκτιμήσεις με βάση τη διεθνή βιβλιογραφία για τα αίτια που έχουν οδηγήσει στην «έκρηξη» του πληθυσμού της P.noctiluca στον Κορινθιακό. Πιθανώς παίζουν ρόλο τα μεγάλα βάθη σε αυτόν τον κλειστό κόλπο που φθάνουν μέχρι και τα 900 μέτρα. Συγχρόνως υπάρχουν απότομες πλαγιές που συντελούν στην κάθετη μετακίνηση του νερού φέρνοντας τις μέδουσες οι οποίες διαβιούν στα 500 ως 600 μέτρα στην επιφάνεια. Μέσα σε όλα αυτά, τον δικό της ρόλο παίζει και η κλιματική αλλαγή που συνδέεται με αύξηση της θερμοκρασίας του νερού. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να επαναλάβουμε ότι απαιτείται μια οργανωμένη μελέτη προκειμένου να δούμε ποια από αυτά τα σενάρια ισχύουν και να λάβουμε οριστικά, μακροπρόθεσμα μέτρα για το πρόσφατο «αγκάθι» των θαλασσών μας που ονομάζεται P. noctiluca.

* Η τελευταία άγρια τροφή στο πιάτο μας ήταν κάποτε πλαγκτόν

Κωνσταντίνος Κουτσικόπουλος

Καθηγητής, Τμήμα Βιολογίας – κοσμήτορας Σχολής Θετικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Πατρών

Τα τελευταία 50 χρόνια ο παγκόσμιος πληθυσμός κατέγραψε μια εντυπωσιακή αύξηση που οδήγησε στον διπλασιασμό του – αγγίζει πλέον τα 7,8 δισ. Σε αυτόν τον κόσμο, η ζωική πρωτεΐνη που έρχεται από τη θάλασσα είναι ακόμα σε μεγάλο ποσοστό «άγρια». Μπορεί για τον δυτικό κόσμο το ψάρι να αποτελεί υγιεινή τροφή αλλά για μεγάλες περιοχές του πλανήτη η άγρια αυτή τροφή είναι ουσιαστική για την επιβίωση. Η συντριπτική πλειονότητα των οργανισμών στα υδάτινα οικοσυστήματα έχει ένα κοινό πρότυπο κύκλου ζωής που χαρακτηρίζεται από μια σημαντική για το μέλλον του πληθυσμού φάση, εύθραυστη και απρόβλεπτη. Αυτά τα νεαρά στάδια των ψαριών, των οστράκων και των μαλακίων, με μέγεθος κάποια χιλιοστά, είναι πλαγκτόν. Αυτό σημαίνει ότι ο οργανισμός δεν έχει καθαρή επιλογή της μετακίνησής του, άγεται και φέρεται από τα ρεύματα, είναι λόγω μεγέθους και συμπεριφοράς αλλά και παντελούς έλλειψης γονικής φροντίδας, ιδανική τροφή για πολλούς άλλους οργανισμούς. Η πλαγκτονική αυτή φάση είναι καθοριστική για το μέλλον του φυσικού πληθυσμού και συνεπώς για την εκμετάλλευση από τον άνθρωπο. Σε αυτή τη φάση, που η έκβασή της εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από την τύχη, αναπτύσσει τεχνάσματα και συμπεριφορές για να υλοποιήσει το μεγάλο του όνειρο: να μεγαλώσει όσο πιο γρήγορα γίνεται για να ξεφύγει από τους κινδύνους και να ελέγχει τη θέση και το μέλλον του. Σε αυτόν τον αγώνα, τον τελευταίο αιώνα, απέκτησε και ένα νέο εμπόδιο. Τον άνθρωπο.

*Από τον Δαρβίνο στον Ματίς σε όλες της γης τις γλώσσες

Κωνσταντίνος Ι. Στέργιου

Καθηγητής, Τμήμα Βιολογίας, Α.Π.Θ., διευθυντής Ινστιτούτου Θαλασσιών Βιολογικών Πόρων & Εσωτερικών Υδάτων, ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε.

Παρά την ιστορικά στενή σχέση ανάμεσα στους ανθρώπους και τα ψάρια, το ερώτημα «ποιο είναι το πιο διάσημο ψάρι;» δεν έχει τεθεί ποτέ. Θεωρώντας ότι η φήμη σχετίζεται με το πόσο συχνά αναφέρεται το όνομά σου σε διάφορες πηγές, μπορεί κάποιος να υπολογίσει τη συχνότητα εμφάνισης των κοινών ονομάτων των ψαριών στα υπάρχοντα ηλεκτρονικά, ψηφιοποιημένα βιβλία. Το πιο διάσημο ψάρι έχει διεισδύσει σε όλες τις πτυχές του πολιτισμού μας (γραμματόσημα, ταινίες, τηλεοπτικές σειρές, εκλαϊκευμένα βιβλία, τραγούδια, πίνακες ζωγραφικής όπως σε αυτούς του Ανρί Ματίς και άλλων) και είναι το μόνο είδος ψαριού για το οποίο υπάρχει ξεχωριστό κεφάλαιο με το όνομά του σε ένα από τα βιβλία του Δαρβίνου. Το αγγλικό κοινό όνομα του πιο φημισμένου είδους ψαριού εμφανίζεται επίσης στο σώμα των ψηφιοποιημένων κινεζικών, γαλλικών, γερμανικών, ιταλικών και ισπανικών βιβλίων. Η οικολογική σημασία της ταυτοποίησης του πιο διάσημου ψαριού, που έχει πολιτιστική κυρίως διάσταση, είναι ενδιαφέρουσα ειδικά σε σχέση με την αξιολόγηση των διαφορετικών υπηρεσιών που παρέχουν τα οικοσυστήματα και συνεπώς στη σχετική βαρύτητα της έρευνας που αποσκοπούν σε αυτές.

*Τέχνη και οικολογία: συνηγορώντας υπέρ της ζωής

Θεώνη Αναστασοπούλου – Καπογιάννη

δρ Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Σορβόννης

Πρόκειται, πρωτίστως, για μία σύγκλιση επιστήμης και τέχνης στην κατεύθυνση μιας ευαισθητοποίησης της κοινωνίας, που θα είναι όχι μόνο γνωστικού – αισθητικού αλλά και ηθικού χαρακτήρα. Δεδομένης της σύγχρονης οικολογικής κρίσης, η θαλάσσια οικολογία και η τέχνη εστιάζουν στο “πλαγκτόν”, του οποίου η ζωτική αξία εναρμονίζεται με την αισθητική. Βρίσκουν κυρίως σ’ αυτό έναν κοινό τόπο για να συνυπάρξουν δυναμικά, συμπληρώνοντας η μία την άλλη. Η οικολογική γνώση, αναδεικνύοντας τη σημασία της βιοποικιλότητας για την ισορροπία και διατήρηση της ζωής, προσδιορίζει παράλληλα τα όρια ευθραυστότητας των οργανισμών και των οικολογικών συστημάτων. Η τέχνη, από τη μεριά της, έχοντας λάβει υπόψη κάποιες θεμελιώδεις επιστημονικές παραδοχές και “αισθητικοποιώντας” τον άπειρο πλούτο των έμβιων μορφών, μπορεί ν’ αναδείξει την ομορφιά και τη μοναδικότητά τους. Διευρύνοντας την αυστηρά επιστημονική σκοπιά, τις αναδεικνύει ως άξιες σεβασμού, υποστηρίζοντας με τον τρόπο αυτό το αναφαίρετο “δικαίωμά” τους να διατηρήσουν αλώβητη την ατομική τους ύπαρξη.

*Τέχνη και φύση: Από τη μαγεία στην επιστήμη;

Διονυσία Γιακουμή

Ιστορικός της τέχνης – επιμελήτρια, Μουσείο Γ. Γουναρόπουλου

Ήδη από την παλαιολιθική εποχή, ο άνθρωπος απεικόνιζε τη φύση γύρω του στην προσπάθειά του αρχικά να την τιθασεύσει και αργότερα να την κατανοήσει και να την ερμηνεύσει. Ο ρόλος του πρωτόγονου «καλλιτέχνη» ήταν αλληλένδετος με τον ρόλο του μάγου, αφού οι επιτυχημένες αναπαραστάσεις των άγριων ζώων που δημιουργούσε συνέβαλαν με έναν τρόπο «μαγικό» στο καλύτερο και πιο αποτελεσματικό κυνήγι των βισσώνων και των άλλων θηραμάτων της εποχής. Αυτό που ο σύγχρονος άνθρωπος ονομάζει «τέχνη» ταυτιζόταν στις απαρχές του με αυτά που σήμερα νοούμε ως θρησκεία και επιστήμη. Σταδιακά, σε έναν ολοένα και πιο ορθολογικά εξελιγμένο κόσμο, η τέχνη χρησιμοποιήθηκε ως μέσο μελέτης της φύσης, ως μέσο διάδοσης γνώσης, πεποιθήσεων και ιδεών αλλά ποτέ δεν έχασε εντελώς τον μαγικό της χαρακτήρα, αφού παρέμεινε ταυτόχρονα ένα μέσο έκφρασης και εξωτερίκευσης εσωτερικών ψυχολογικών διεργασιών, συναισθημάτων και προσωπικών οραμάτων. Μια τέτοια συνάντηση της τέχνης με την επιστήμη και τη μαγεία της φύσης μέσα από την προσωπική ευαισθησία, ενόραση και έκφραση είκοσι πέντε σύγχρονων ελλήνων καλλιτεχνών επιχειρεί και η έκθεση «Πλαγκτόν: ένας θαυμαστός υδάτινος κόσμος». Οι καλλιτέχνες καλούνται να βυθιστούν στον αχανή μικρόκοσμο του πλαγκτού, να ξανασυνδεθούν με το πρωταρχικό κύτταρο και να μυηθούν στα θαύματα που συντελέστηκαν και συντελούνται κάθε δευτερόλεπτο που περνάει μέσα στο νερό, ώστε να εξασφαλίζεται η ύπαρξή μας πάνω σ΄ αυτόν τον υπέροχο πλανήτη που καθημερινά πληγώνουμε.

ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΩΝ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ

Η έκθεση θα πλαισιωθεί από σειρά διαλέξεων, σύμφωνα με το παρακάτω πρόγραμμα:

Σάββατο 28 Απριλίου, 11:00 – 12:00

Ζωτική και αισθητική αξία πλαγκτού

Νίνα Φραγκοπούλου, τέως επίκουρη καθηγήτρια, Τμήμα Βιολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών

Σάββατο 5 Μαΐου, 11:00 – 12:00

Πλαγκτόν: ένας θαυμαστός υδάτινος κόσμος, ξενάγηση στην έκθεση

Διονυσία Γιακουμή, ιστορικός τέχνης – επιμελήτρια, Μουσείο Γ. Γουναρόπουλου.

Σάββατο 12 Μαΐου, 11:00 – 12:00

Η τελευταία άγρια τροφή στο πιάτο μας ήταν κάποτε πλαγκτόν

Κωνσταντίνος Κουτσικόπουλος, καθηγητής, Τμήμα Βιολογίας – κοσμήτορας Σχολής Θετικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Πατρών

Σάββατο 19 Μαΐου, 11:00 – 12:00

Από τον Δαρβίνο στον Ματίς σε όλες της γης τις γλώσσες,

Κωνσταντίνος Στέργιου, καθηγητής, Τμήμα Βιολογίας, Α.Π.Θ., διευθυντής Ινστιτούτου Θαλασσιών Βιολογικών Πόρων & Εσωτερικών Υδάτων, ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε.

12:00 – 13:00, Επανάληψη της ξενάγησης στην έκθεση

Σάββατο 2 Ιουνίου, 11:00 – 12:00

Οι μέδουσες στις ελληνικές θάλασσες

Επαμεινώνδας Χρήστου, Ερευνητής Α’, ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε

Σάββατο 9 Ιουνίου, 11:00 – 12:00

Τέχνη και οικολογία: συνηγορώντας υπέρ της ζωής

Θεώνη Αναστασοπούλου – Καπογιάννη, δρ. Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Σορβόννης

Επιμέλεια και οργάνωση: δρ. Νίνα Φραγκοπούλου, θαλάσσια βιολόγος

Καλλιτεχνική επιμέλεια: Αθηνά Λατινοπούλου, εικαστικός

Συντονισμός της έκθεσης στο Μουσείο Γ. Γουναρόπουλου: Διονυσία Γιακουμή, ιστορικός τέχνης – Επιμελήτρια

Την έκθεση θα συνοδεύει ηλεκτρονικός κατάλογος στα ελληνικά και στα αγγλικά (θα αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του Μουσείου www.gounaropoulos.gr, πεδίο «ΕΚΘΕΣΕΙΣ», υποπεδίο «ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ»)

ΕΙΣΟΔΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗ στην έκθεση και σε όλες τις εκδηλώσεις

Ωράριο λειτουργίας:

Τρίτη – Τετάρτη: 09.00 – 13.30 & 18.00 – 21.00

Πέμπτη – Σάββατο: 09.00 – 15.00. Κυριακή – Δευτέρα: κλειστά

Στην έκθεση συμμετέχουν οι καλλιτέχνες:

Ασσάνη Ιωάννα, Βαρβάκη Κάτια, Γαβαλάς Γιάννης, Δαββέτας Δημοσθένης, Δημητράκης Γιάννης, Καρακατσάνης Βασίλης, Κατσιπάνος Θεόφιλος, Κελαϊδή Μαρία, Κοροβέση Αγγελικά, Λαγός Νίκος, Λαζαράκης Χρήστος, Λατινοπούλου Αθηνά, Λόη Αγγελική, Μαλταμπέ Δήμητρα, Ματσούκη Ειρήνη, Μιχαλακοπούλου Ελένη, Παπατζανάκη Αντωνία, Παυλοπούλου Ελένη, Ρήνας Βαγγέλης, Σιδηροπούλου Ελένη, Σκανδάλη Δήμητρα, Τανιμανίδης Παναγιώτης, Τριανταφύλλου Αντώνης, Τσακίρης Γιώργος, Iotoff.