ΘάνοςΜούρραης-Βελλούδιος: Ελληνοδίφης και εκκεντρικός

Οταν κάποιος τον ρωτούσε «ποιος είστε;», εκείνος έπαιρνε μια ανάσα και απαντούσε: «Αεροπόρος, ελληνοδίφης, λαογράφος και συνθέτης». Το δίχως άλλο ήταν όλα αυτά αλλά και ακόμα περισσότερα. Ηταν ο πρώτος έλληνας ανεμοπόρος καθώς πέταξε αεροπλάνο χωρίς κινητήρα όταν απέσπασε το πτυχίο του στη Γερμανία το 1914. Υπήρξε ήρωας πολέμου χάρη στα κατορθώματά του στη Μικρά Ασία, στη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας, και αξιωματικός του Βασιλικού Ναυτικού της Αεροπορίας επί 21 χρόνια. Συναναστράφηκε τους ντανταϊστές όταν το κίνημα βρισκόταν στα σπάργανα και εκείνος πηγαινοερχόταν στη Ζυρίχη και στο «Cabaret Voltaire» από το Κολέγιο του Σεντ Γκάλεν όπου σπούδαζε γλώσσες (μιλούσε τελικά τέσσερις). Ηταν ένας λαμπρός ερασιτέχνης μόδιστρος της «Υψηλής Ελληνοραπτικής Δημιουργίας» (κοινώς εκμοντέρνισε τη φουστανέλα).

Ο Θάνος Μούρραης-Βελλούδιος (1895-1992) υπήρξε ο απόλυτα εκκεντρικός γόνος μιας αστικής οικογένειας καθηγητών πανεπιστημίου και μουσικών, ο οποίος υιοθέτησε και το όνομα της εκ μητρός γιαγιάς του Luise Murray, εξελληνίζοντάς το αφότου ζήτησε την άδεια του ένατου δούκα του Αθολν της Βόρειας Αγγλίας Charles Murray. Παρ’ όλα αυτά πέθανε παραγνωρισμένος και φτωχός σε ένα γηροκομείο του Αμαρουσίου. «Είχα έναν γέροντα που κάποτε πετούσε (…) στο τέλος όμως τρωγλοδύτης επαιτούσε» τραγουδούσε γι’ αυτόν ο Διονύσης Σαββόπουλος στο «Ποιος φτιάχνει τα ανέκδοτα» του «Χρονοποιού» (1999). «Οταν έχουμε ένα διαμάντι και το πετάξουμε στα σκουπίδια, δεν παύει να είναι διαμάντι» έλεγε ο ίδιος ο Βελλούδιος στον Δημοσθένη Αγραφιώτη, τον ποιητή και καλλιτέχνη διαμέσων (intermedia) που έχει διοργανώσει μια σειρά από εκθέσεις και εκδηλώσεις για το έργο και την πολυσχιδή προσωπικότητά του. Τελευταίο εγχείρημά του σε συνεργασία με την γκαλερί «The Box» είναι ο κύκλος δράσεων «Θάνος Μούρραης-Βελλούδιος, ο 166ος ντανταϊστής», τίτλος που απηχεί την πεποίθηση του Αγραφιώτη ότι στον κατάλογο με τους 165 καλλιτέχνες που απαρτίζουν τη «φυλή των απανταχού ντανταϊστών», όπως τουλάχιστον διαμορφώθηκε με αφορμή τα 100 χρόνια του Νταντά το 2016, πρέπει να προστεθεί και ο έλληνας εκπρόσωπος. Πάντως, δεδομένου ότι είναι αδύνατον να παρουσιάσει κανείς όλο το ευρύτατο φάσμα των ενδιαφερόντων του Βελλούδιου, ο Αγραφιώτης εστιάζει σε τρεις θεματικούς άξονες: Την καλλιτεχνική σύμπραξη του Βελλούδιου με τον Ανδρέα Εμπειρίκο, τον Αγγελο Σικελιανό και τους έλληνες κινηματογραφιστές (Πανουσόπουλος, Βούλγαρης, Λυκουρέσης). Στο πλαίσιο του αφιερώματος θα προβληθεί ενδεικτικά η «Μανία» (26/4) του Γιώργου Πανουσόπουλου. Γιατί βέβαια ο Βελλούδιος υπήρξε και ηθοποιός. «Ηταν πολύτιμος για τους ανθρώπους που έκαναν κινηματογράφο. Ενιωθε άνετα όταν έπαιζε και από κάθε ερμηνεία του αναδύονταν ίχνη από το τρομερό χιούμορ του, τον αμφίβολο αυτοσαρκασμό του και την τρομερή ικανότητά του να ερμηνεύει με θυμηδία πράγματα και καταστάσεις μέσα στη μακροροή των πραγμάτων» εξηγεί ο κ. Αγραφιώτης.

Ο βασικός κορμός των εκδηλώσεων συγκροτείται από την έκθεση «Φροντίδα για τις σκιές. Μια σύμπραξη Βελλούδιου & Εμπειρίκου» (17/4-17/5). Διότι ο Βελλούδιος ως εικαστικός διοχέτευσε όλη τη φρεσκάδα, το χιούμορ και την τυχαιότητα του Νταντά στη «φαντασιομετρική τέχνη» του. Σε μικροσκοπικές κατασκευές από ευτελή αντικείμενα (φελλός, κονσέρβες, χαρτάκια) τα οποία συνδυασμένα μεταξύ τους «συνέθεταν μια συν-εικόνα», όπως εξηγεί ο Δημοσθένης Αγραφιώτης, ιδίως έτσι όπως αποτυπώνονταν στον φωτογραφικό φακό του Εμπειρίκου και συνοδεύονταν από ένα κείμενο όπου συνυπήρχαν όλα τα στρώματα της ελληνικής γλώσσας. Στην ουσία ήταν μια ελληνοκεντρική προσέγγιση του Νταντά αλλά και του διαδόχου του υπερρεαλισμού, καθώς το παιχνίδι με τις φωτοσκιάσεις απηχούσε τα καλύτερα διδάγματα του Μαν Ρέι ή του Λάσλο Μοχόλι Νάγκι. Εβδομήντα περίπου τέτοιες φωτογραφίες, από τις εκατό που υπάρχουν συνολικά και αναδεικνύουν τη δύναμη του απρόβλεπτου, παρουσιάζονται στην έκθεση μαζί με τρία αυθεντικά γλυπτικά έργα του Βελλούδιου. Μαζί και 25 περίπου φωτογραφίες των «εθίμων της ευγονίας», συγκεκριμένα του διονυσιακού «μπουρανίου» της Καθαράς Δευτέρας στον Τύρναβο Θεσσαλίας. Γιατί Βελλούδιος και Εμπειρίκος ταξίδευαν από το ’52 και μετά ανά την Ελλάδα αναζητώντας τη λαογραφική παράδοση και συγκεκριμένα τα κατάλοιπα λατρείας του Διονύσου και της Δήμητρας. (Μπορεί κανείς να δει την καταγραφή στο «Ευγονία και άλλα τινά» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αγρα.) «Είχε την άποψη ότι η μυθολογία και οι φαλλικές τελετές ήταν πάντα ζωντανές και υπαρκτές στην ελληνική κοινωνία αλλά με λανθάνοντα τρόπο» λέει ο κ. Αγραφιώτης. Ορισμένες από τις φωτογραφίες ανήκουν στον Λεωνίδα Εμπειρίκο και άλλες στον Αντώνη Νταγκαδάκη, τον εικαστικό και πάλαι ποτέ ιδιοκτήτη της γκαλερί «Τάντρα» στην οδό Μαυρομιχάλη των Εξαρχείων, όπου παρουσιάστηκε το 1984 η μοναδική έκθεση με έργα του Βελλούδιου. Αυτή ήταν και η αφορμή για να γνωριστεί με τον Αγραφιώτη και να ξεκινήσει μια σειρά από συνεντεύξεις στην εκπομπή «Πνευματικό Περισκόπιο» του Τρίτου Προγράμματος, στη διάρκεια των οποίων ο Βελλούδιος ξεδίπλωσε τη «φαντασιομετρική» ζωή του.

Ο Θάνος Μούρραης-Βελλούδιος γνώριζε καλά και τον Αγγελο Σικελιανό και την Εύα Πάλμερ. Οπως και εκείνοι, πίστευε στην αδιάσπαστη συνέχεια της ελληνικής μουσικής από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Αλλωστε, ανάμεσα σε όλα τα άλλα ταλέντα του διέθετε μια γερή «μουσική ραχοκοκαλιά» και είχε καλή αίσθηση των ρυθμών, οπότε όταν αποφάσισαν να αναβιώσουν τις Δελφικές Εορτές, το 1927 και 1930, του ανέθεσαν τη χορογραφία των ανδρών αλλά και να «ξετουρκέψει τον ζεϊμπέκικο» όπως έλεγε χαρακτηριστικά ο Βελλούδιος. «Τον ονόμασε: «Ζεϊ (Ζευς) + μπέκος (ψωμί) = ζεϊμπέκος», «ο χορός του Δία». Μια μουσική που επιζεί μέσα στους αιώνες και φθάνει ως τους ρεμπέτες, όμως ο Βελλούδιος ανατρέχει στις απαρχές του και τον επαναπροσδιορίζει ως «πρωτοελληνικό, φρυγικό χορό», προσδίδοντάς του μια noblesse που τον καθιστά ένα αισθητικό αντικείμενο πρώτου βαθμού» εξηγεί ο Δημοσθένης Αγραφιώτης.

Η προσέγγιση του Βελλούδιου «προοιωνίζεται και περιέχει την «ανακάλυψη», μια εικοσαετία αργότερα, του ρεμπέτικου από τον Μάνο Χατζιδάκι και τη γενιά του» σημειώνει σε άρθρο του στο περιοδικό «Φαρφουλάς» ο αρχιτέκτων και συγγραφέας Φαίδων Χατζηαντωνίου. Οπως ο Τσαρούχης, η σχέση του με τον οποίο ήταν επεισοδιακή. Ο μεν ζωγράφος τον αποκαλούσε «δάσκαλο», ο δε Βελλούδιος τον έλεγε «δευτεροκλασάτο καλλιτέχνη». Παρ’ όλα αυτά συνεργάστηκαν χάρη στο «Κοντσέρτο Μεσογειακό, πέραν του Καλού και του Κακού», μια μουσική σύνθεση του Βελλούδιου, «ένα μικρό αριστούργημα για πιάνο», και δημιούργησαν ένα πρωτότυπο artist book στο οποίο «ο Βελλούδιος γράφει σε τρεις γλώσσες για το πώς και το γιατί έγραψε αυτό το κομμάτι, ενώ ο Τσαρούχης καταθέτει την εμπειρία του από το άκουσμά του» εξηγεί ο κ. Αγραφιώτης. Βρέθηκε στο σπίτι του Δημήτρη Πικιώνη από την κόρη του Αγνή, η οποία το παραχώρησε για να παρουσιαστεί στην έκθεση. Στο πλαίσιο του αφιερώματος στον Βελλούδιο, ο Ανδρέας Τσεκούρας με τους μουσικούς του αναλαμβάνουν να παρουσιάσουν τον «Ζεϊμπέκικο» (19/4) όπως τον έγραψε ο Βελλούδιος, αλλά και όπως τον προσάρμοσαν στο δικό τους ιδίωμα οι μαθητές του.

Πού και πότε

«Θάνος Μούρραης – Βελλούδιος – Ο 166ος ντανταϊστής» στην γκαλερί «Τhe Βox», Δορυλαίου 12, πλ. Μαβίλη, από 17 Απριλίου έως 17 Μαΐου.