Τίτος Πατρίκιος: Ατομικά πάθη, συλλογικά δράματα

Τίτος Πατρίκιος
Ποιήματα Α΄, 1943-1959
Εκδόσεις Κίχλη, 2017
σελ. 440, τιμή 18 ευρώ

Δεν πρωτοτυπεί κανείς λέγοντας ότι ο Τίτος Πατρίκιος ανήκει στους σημαντικότερους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Η πρόσφατη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του όχι απλώς επιβεβαιώνει τον κοινό τόπο αλλά και προσφέρει στους αναγνώστες, παλαιότερους και νεότερους, το σύνολο ενός έργου που καλύπτει μια περίοδο 75 ετών (από το 1943 ως σήμερα). Χίλιες σελίδες απαρτίζουν αυτό το εντυπωσιακό corpus που συνιστά όχι μόνο μια σημαντική συμβολή στα γράμματά μας, αλλά και στο χρονικό του Μεταπολέμου, αρχίζοντας από τα εφηβικά ποιήματα που έγραψε ο Πατρίκιος στην Κατοχή και φτάνοντας ως τις ημέρες μας. Και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί ο Πατρίκιος είναι ποιητής εποχής, που στο έργο του καταγράφει τις περιπέτειες της ζωής του και μέσα από αυτές και την περιπέτεια του καιρού του.

Τίτος Πατρίκιος
Ποιήματα Β΄, 1959-2017
Εκδόσεις Κίχλη, 2018
σελ. 560, τιμή 20 ευρώ

Ενταγμένος από πολύ μικρός στην Αριστερά, έζησε από πρώτο χέρι το δράμα της και κατ’ επέκταση και το δράμα μιας ολόκληρης γενιάς (και μιας χώρας κατά συνέπεια) που πέρασε από τις ελπίδες στη διάψευση, από την ουτοπία στην πραγματικότητα, από το δόγμα στην κριτική και στην αναθεώρηση. Το ότι το ιστορικό αποτύπωμα είναι εμφανέστατο στο έργο αυτής της γενιάς είναι εδώ πρόδηλο, όπως και το πέρασμα από τον φανατισμό και την απόλυτη πεποίθηση στην κρίση και κατόπιν στην αυτογνωσία που οδηγεί στην αυτοσυνειδησία, στη συνείδηση του καιρού και στη βαθιά κατανόηση των ανθρωπίνων.

Κάθε ποιητής πρώτης γραμμής αυτοβιογραφείται με τον έναν ή τον άλλον τρόπο –και το ίδιο παρατηρούμε και στην ποίηση του Πατρίκιου, ο οποίος πέρασε τρεις φορές ξυστά από τον θάνατο. Η τοπογραφία της καλύπτει την Αθήνα, τους τόπους όπου εξορίστηκε (τον Αη Στράτη και τη Μακρόνησο), το Παρίσι όπου έζησε σε δύο μακρές περιόδους, τη μια πριν από τη δικτατορία και την άλλη κατά τη διάρκειά της, ενώ δεν λείπουν εμπειρίες και από άλλες ευρωπαϊκές πόλεις που και αυτές αποτελούν μέρος της προσωπικής του περιπέτειας.

Η περιπέτεια αυτή καταγράφεται με αδιαμφισβήτητο αφηγηματικό οίστρο αλλά και έκτακτη οικονομία, όπως στην «Ανάκριση» (από τη συλλογή Η αντίσταση των γεγονότων: «Εκείνος που μ’ ανέκρινε / ήξερε πως φοβόμουν / μα δεν του αρκούσε / ήθελε να με κάνει / κι άλλο να φοβηθώ / αυτό ήταν το λάθος του / γιατί είχα φτάσει πια / εκεί που τελειώνει ο φόβος».

Συχνά συναντάμε ακαριαίες αποτυπώσεις, όπως αυτή στο δίστιχο της «Σινικής μελάνης» από τη συλλογή Η ηδονή των παρατάσεων του 1992: «Ασύνδετες φράσεις που έμειναν / ασβεστολιθικές στιγμές μέσα στον χρόνο». Ή αυτό από την Προαιρετική στάση (1967-1973): «Αρχαία πόλη, ένδοξη, μίζερη / αφετηρία, τέρμα / και μια ζωή σ’ ενδιάμεσους σταθμούς».

Κάθε καλό ποίημα λέει και μια ιστορία. Και ιστορίες υπάρχουν πάρα πολλές στην ποίηση του Πατρίκιου, όπως και πλήθος προσώπων: οι σύντροφοι της νεότητάς του στην εξορία και στην Αθήνα, που με κάποιους από αυτούς οι δρόμοι του χώρισαν και κάποιοι φωτίζουν τη μνήμη του και τη ζωή του, υπάρχει το στενό οικογενειακό του περιβάλλον, οι γονείς του, τα σπίτια όπου έζησε μικρός, αυτά που άλλαξε αργότερα, ένα συναρπαστικό άθροισμα ζωής –αν βεβαίως το δει κανείς μέσα από την απόσταση του χρόνου -, υπάρχει η ελπίδα και το δράμα, όπως και η επίγνωση, που την αποκτάμε αναδρομικά.

Η αποτίμηση του μεταπολεμικού ελληνικού δράματος τόσο στο συλλογικό όσο και στο ατομικό πεδίο (όπως άλλωστε και η όποια αποτίμηση) μπορεί να μη μας κάνει «σοφότερους» αλλά μας καθιστά επιεικέστερους. Αυτή είναι η ύψιστη κατάφαση στη ζωή, στο δώρο της ύπαρξης που γεφυρώνει τις διαφορές και κάποτε ακυρώνει τις αντινομίες. Είναι μια, ας την πω, πικρή αισιοδοξία, γι’ αυτό και από την ποίηση του Πατρίκιου δεν λείπει, κάποτε, και η αναπόφευκτη ειρωνεία, το σατιρικό στοιχείο, δηλαδή, όπως έλεγε ο Ρόμπερτ Γκρέιβς, η «ποίηση που γράφεται με το αριστερό χέρι».

Εφόσον λοιπόν η ζωή συνεχίζεται, έχει από μόνη της τη δύναμη να μας ξεπερνά. Οπως δεν ακυρώνεται και δεν διορθώνεται το παρελθόν, έτσι δεν ακυρώνεται και το μέλλον. Εδώ όμως κυριαρχεί το παρόν και όλα μεταφέρονται στο παρόν: τόποι, πρόσωπα, καταστάσεις, συμβάντα. Ερχονται για να μείνουν, δηλαδή να αφήσουν το αποτύπωμά τους. Αλλά υπάρχει και το πέραν, υπάρχει το μετά, όπως ανοίγεται με τους καταληκτικούς στίχους του Δωματίου –από τα ωραιότερα ποιήματα της συλλογής Η νέα χάραξη (2007): «Αυτά ως την ώρα που οι αγωγοί εξαερισμού / αδειάζουν το σωμάτιο από σκιώδη γεγονότα / παραδείσια μαρτύρια, τεχνουργημένες απολαύσεις / ως τη στιγμή που αναγκάζεσαι να παραδεχτείς / πως στον απέναντι τοίχο μια πόρτα περιμένει / πως πίσω θα υπάρχει η αβέβαιη αίθουσα του κόσμου».

Ο Πατρίκιος, καθώς είπα, είναι ποιητής εποχής, όπως ποιητής εποχής ήταν και ο Μπέρτολτ Μπρεχτ, που και αυτός, σαν τον Ελληνα, έζησε την περιπλάνηση, την αλλαγή τόπων διαμονής, τη ζωή του εξόριστου, δηλαδή του εκτός ορίων, του έκτοπου. Στην ποίηση και των δύο κυριαρχεί το αστικό τοπίο, το περιβάλλον των μεταπολεμικών πόλεων, οι σταθμοί, τα περάσματα, το καταλυτικό παρόν στις ποικίλες μεταμορφώσεις και αντιφάσεις του, όπως παρουσιάζονται σε πλήθος ποιημάτων.

Ενα παράδειγμα από το μπρεχτικού ποιού ποίημα Κλοιός της συλλογής Παραμορφώσεις (1959-1963): «Μα οι τράπεζες που υμνούσαν την αποταμίευση / κύκλωναν για καλά την πόλη / την ίδια πόλη που είχανε χαράξει χιαστί / κι αυτοί με τα προκλητικά καλύβια τους / κι εκείνοι με τα σεμνά τους τα παλάτια». Και βέβαια είναι κοινή και στους δύο η πίστη στο μέλλον, με άλλα λόγια στις νεότερες γενιές που γνωρίζοντας τι είχε συμβεί στο παρελθόν δεν θα επαναλάβουν τα ίδια σφάλματα. Γι’ αυτό και ο λόγος από καταγγελτικός στις πρώτες του συλλογές γίνεται αργότερα κριτικός, άλλοτε αποφατικός και άλλοτε ανοιχτός σε ερωτήματα που κατά το παρελθόν ήταν εκ των άνω απαντημένα.

Ο Πατρίκιος δεν είναι μόνο πολιτικός ή, πιο σωστά, κοινωνικός ποιητής, αλλά και ερωτικός ταυτοχρόνως. Η σχέση του με το σώμα, με την παρουσία, την απουσία ή την ανάμνησή του τον παρακολουθεί συνεχώς από την αρχή σχεδόν της ποιητικής του πορείας. Ποια καλύτερη απόδειξη της αξίας της ζωής από ένα αγαπημένο σώμα; Αλλά και εδώ, στο θαυμάσιο ποίημα Υμνώ το σώμα από τη συλλογή Συγκατοίκηση με το παρόν του 2011 έχουμε μια αναγωγή που ξεπερνά το πεδίο του ερωτισμού και την ερωτική ατμόσφαιρα. Σε μια σύνθεση πυθαγόρειας δομής που αποτελείται από επτά μέρη, το καθένα από τα οποία περιέχει δύο επτάστιχες στροφές, ο Πατρίκιος μεταφέρει τη διαλεκτική μέθοδο στη γραφή του υμνώντας στη μια στροφή το ωραίο σώμα και στην άλλη το βασανισμένο και ταλαιπωρημένο σώμα, στη μια την αιώνια ομορφιά και στην άλλη τη φθορά της: «Υμνώ τα μάτια που καθρεφτίζουν δύο απρόβλεπτα πελάγη», γράφει, αλλά στην επόμενη στροφή «Υμνώ το πρόσωπο που το τύλιξε μια σταχτιά σκιά».

Ο κάθε τόμος συνοδεύεται από εκτενές διαφωτιστικό σημείωμα, στο οποίο εξηγούνται ονόματα τόπων από όπου πέρασε ο Πατρίκιος ή στίχοι και φράσεις άλλων ποιητών, Ελλήνων και ξένων, που τον ενέπνευσαν ή τους ενέταξε σε κάποια ποιήματά του.

Ο ποιητής χρησιμοποιεί τη λέξη μαθητεία ως τίτλο σε δύο συλλογές του. Πρόκειται για διαρκή μαθητεία στο κοινωνικό γίγνεσθαι, όπου συμμετείχε από πολύ νέος, για μαθητεία ζωής, για μαθητεία όχι μόνο στην κοινωνική αλλά και στην ατομική και στην ερωτική εμπειρία, για μαθητεία πάνω απ’ όλα (και σε τελική ανάλυση) στην ίδια την τέχνη (που ταυτίστηκε με τη ζωή του) προσφέροντάς μας αυτό το ογκώδες και εντυπωσιακό έργο. Υπήρξε εξαιρετικός μαθητής. Και αν κρίνει κανείς από το γεγονός ότι ο β’ τόμος κλείνει με τρία πολύ πρόσφατα ποιήματά του (του 2017), συμπεραίνει πως ο Τίτος Πατρίκιος δεν έχει εξαντλήσει το ποιητικό του απόθεμα.