Μιχαήλ Επστάιν: Η Ελλάδα είναι μία από τις μεγαλύτερες εφευρέσεις της ανθρωπότητας

Mikhail Epstein
Ανθρωπιστικές εφευρέσεις και ηθική της μοναδικότητας
Μετάφραση Γιώργος Πινακούλας
Επιμέλεια Ευτύχης Πυροβολάκης
Εκδόσεις Ροές, 2017
σελ. 232, τιμή 16,96 ευρώ

Ο Μιχαήλ Επστάιν την Τρίτη 17 Απριλίου, στις 19.00, θα παρουσιάσει το βιβλίο του στο Ιδρυμα Λασκαρίδη (2ας Μεραρχίας 36 & Ακτής Μουτσοπούλου, Πειραιάς), ενώ την Τετάρτη 18 Απριλίου, στις 11.00-13.00, θα συνομιλήσει με μαθητές, φοιτητές, εκπαιδευτικούς και νέους ερευνητές για «Το μέλλον των ανθρωπιστικών επιστημών».

Ρώσος εβραϊκής καταγωγής, ο οποίος μετακόμισε στις ΗΠΑ το 1990, ο φιλόσοφος, θεωρητικός και κριτικός Μιχαήλ Επστάιν, ιδρυτής και πρώτος διευθυντής του Κέντρου για την Καινοτομία στις Ανθρωπιστικές Σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Ντάραμ στη Βρετανία, μπολιάζει τη δυτική σκέψη με ριζοσπαστικά στοιχεία της σκέψης της ρωσικής πρωτοπορίας. Τον πρωτοακούσαμε στο 23ο Διεθνές Συνέδριο Φιλοσοφίας στην Αθήνα το 2013. Λίγες ημέρες προτού μας επισκεφθεί πάλι, προσκεκλημένος του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη, μίλησε αποκλειστικά στο «Βήμα» για τις ανθρωπιστικές επιστήμες του μέλλοντος που οραματίζεται.

«Η αντίληψη ότι η τεχνολογία είναι κομμάτια άψυχο μέταλλο είναι ξεπερασμένη, όπως είναι παρωχημένη και η άποψη ότι οι ανθρωπιστικές επιστήμες κατοικούν σε έναν γυάλινο πύργο μακριά από τον σύγχρονο κόσμο. Αντιθέτως, η τεχνολογία φέρνει τους ανθρώπους κοντά και συντελεί στην πραγμάτωση της δημιουργικότητάς τους. Για παράδειγμα, χωρίς το Διαδίκτυο δεν θα μπορούσαμε να μοιραστούμε τις ιδέες και τα συναισθήματά μας με τόσους ομοϊδεάτες σε όλον τον κόσμο. Ο Στιβ Τζομπς όρισε την Apple ως το «πάντρεμα της τεχνολογίας με τις ελευθέριες τέχνες, με τις ανθρωπιστικές σπουδές» και ο Μαρκ Ζούκερμπεργκ έχει δηλώσει ότι το Facebook βασίζεται «εξίσου στην ψυχολογία και στην κοινωνιολογία όσο στην τεχνολογία». Ενα από τα πρώτα πρότζεκτ που ανέλαβα όταν πήγα στις ΗΠΑ ήταν η ανάπτυξη του InteLnet (Intellectual Network, Διανοητικό Δίκτυο), μιας εικονικής κοινότητας με σκοπό την καλλιέργεια του διαλόγου και την προώθηση των διεπιστημονικών ιδεών στις ανθρωπιστικές σπουδές, που έλαβε το Βραβείο Κοινωνικής Καινοτομίας το 1995 από το Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών του Λονδίνου. Το Διαδίκτυο είναι σαν το ανθρώπινο μυαλό, οι άπειροι σύνδεσμοί του σαν τους ανθρώπινους συνειρμούς και το InteLnet, που αναπτύσσεται μέσω του Διαδικτύου, αποτελεί συνειδητή έκφραση της ιδέας του Διαδικτύου.

«Κάθε σημαντικός κλάδος γνώσης έχει τις πρακτικές επεκτάσεις του. Οι φυσικές επιστήμες έχουν την τεχνολογία που μετασχηματίζει τη φύση βάσει νόμων που μελετούν οι φυσικοί, οι βιολόγοι κ.λπ. Οι κοινωνικές επιστήμες έχουν την πολιτική που μετασχηματίζει την κοινωνία, την οικονομική και ιστορική πραγματικότητα και τους θεσμούς. Ο τρίτος κλάδος γνώσης, οι ανθρωπιστικές επιστήμες, περιλαμβάνει τις πιο δημιουργικές πλευρές του πολιτισμού: τη φιλοσοφία, την τέχνη, τη λογοτεχνία, τη γλώσσα, τη θρησκεία… Ωστόσο, δεν υπάρχει ένα πρακτικό παρακλάδι των ανθρωπιστικών επιστημών που να μετασχηματίζει κατ’ ανάλογο τρόπο τον πολιτισμό. Θα μπορούσε να επινοεί νέες γλώσσες και νέα αλφάβητα, να δημιουργεί παιχνίδια και να κατασκευάζει εικονικούς κόσμους βασισμένους σε φιλοσοφικά συστήματα ή να ανοίγει εντελώς νέους δρόμους στις τέχνες και στη λογοτεχνία. Πρακτικά αντικείμενα, όπως η μετασχηματιστική φιλοσοφία, η μετασχηματιστική γλωσσολογία, η μετασχηματιστική αισθητική, θα έπρεπε να διδάσκονται στα πανεπιστήμια, σε προγράμματα πρακτικών ανθρωπιστικών επιστημών».

«Οι ελληνιστές διαρκώς επινοούν, εφευρίσκουν και επανεφευρίσκουν την Ελλάδα. Ο Βίνκελμαν επινόησε τη δική του αισθητικά υψηλή νεοκλασική Ελλάδα τον 18ο αιώνα, ήταν ένας πρωτοπόρος ελληνιστής που πρώτος διέκρινε την ελληνική από την ελληνορωμαϊκή και τη ρωμαϊκή τέχνη. Ο Νίτσε επινόησε μια διαφορετική «απολλώνια» και «διονυσιακή» Ελλάδα στα τέλη του 19ου αιώνα και ο ρώσος φιλόσοφος Αλεξέι Λόσεφ στον 20ό αιώνα επινόησε μια άλλη Ελλάδα, σύνθεση των πλατωνικών, φαινομενολογικών και μαρξιστικών ιδεών του. Είναι ένα μικρό παράδειγμα των ανθρωπιστικών εφευρέσεων που σχετίζονται με την Ελλάδα, η οποία δεν είναι απλώς μια χώρα ή ένας λαός, αλλά μία από τις μεγαλύτερες εφευρέσεις της ανθρωπότητας».

«Τα πράγματα έχουν αλλάξει διότι δεν υπάρχει πλέον το ιδεολογικό σιδηρούν παραπέτασμα και οι ιδέες ταξιδεύουν ελεύθερα. Είναι αλήθεια ότι προς το παρόν η Ρωσία περισσότερο εισάγει δυτικές ιδέες παρά εξάγει τη δική της σκέψη, εν μέρει διότι η παράδοση της πρωτότυπης φιλοσοφικής σκέψης διακόπηκε στο κομμουνιστικό κράτος. Ωστόσο, εκτός από τον Μπαχτίν έγιναν γνωστοί στη Δύση και άλλοι ρώσοι ανθρωπιστές, όπως ο ψυχολόγος Λέο Βιγκότσκι, ο σημειωτικός Γιούρι Λότμαν, οι φιλόλογοι Σεργκέι Αβέριντσεφ και Μιχαήλ Γκασπάροφ, οι φιλόσοφοι Αλεξέι Λόσεφ, Εβαλντ Ιλιένκοφ και Μεράμπ Μαμαρντασβίλι. Ετοιμάζω μια δίτομη ιστορία της ρωσικής φιλοσοφίας στα χρόνια της ύστερης σοβιετικής περιόδου (1953-1991), η οποία ελπίζω ότι θα κάνει γνωστούς στη Δύση ορισμένους λαμπρούς φιλοσόφους που, δυστυχώς, όσο ζούσαν ήταν άγνωστοι ακόμη και στην ίδια τους τη χώρα».

«Οι θεωρίες της πολυπολιτισμικότητας και ο μεταμοντερνισμός προσέφεραν πολλά στην ανάδειξη της πολιτισμικής πολυμορφίας. Η αρνητική πλευρά αυτών των θεωριών ήταν η απώλεια της γενικής ανθρωπιστικής προοπτικής. Η έννοια της ανθρωπότητας ως συνόλου έγινε ύποπτη και, κατά μία έννοια, οι σημερινές «συγκρούσεις πολιτισμών» (Δύση, Ισλάμ, Κίνα, Ρωσία κ.λπ.) είναι το αποτέλεσμα αυτών των διχαστικών θεωριών. Θέλουμε να μετατραπεί η ανθρωπότητα σε αρένα ανταγωνιστικών φυλών; Θέλουμε να παραμείνουμε δέσμιοι της αέναης επιβεβαίωσης της ταυτότητάς μας αντί να τη διευρύνουμε και να αγκαλιάσουμε την ανθρωπότητα με την ευρύτερη έννοια; Σήμερα, όλο και περισσότεροι αισθάνονται ότι βρίσκονται έξω από κάποια συγκεκριμένη κουλτούρα, έξω από εθνικούς, φυλετικούς, ιδεολογικούς, σεξουαλικούς και άλλους περιορισμούς, και αυτή είναι η προοπτική της υπερπολιτισμικότητας που έρχεται να διαδεχτεί την ξεπερασμένη πολυπολιτισμικότητα. Καθήκον των ανθρωπιστικών επιστημών είναι να υιοθετήσουν αυτή την προοπτική. Η παγκοσμιοποίηση δεν μπορεί να στηριχθεί μόνο στην οικονομία και στην τεχνολογία, χρειάζεται τη δική της ηθική, τη δική της φιλοσοφία, το δικό της ανθρωπιστικό όραμα. Οι ανθρωπιστικές επιστήμες θα πρέπει να βάλουν στόχο τους την επανανθρωποποίηση του ανθρώπου. Ωστε να νιώθουμε ότι ανήκουμε στην ανθρωπότητα όχι απλώς επειδή γεννηθήκαμε άνθρωποι, αλλά επειδή ασπαζόμαστε τις οικουμενικές ανθρώπινες αξίες υπεράνω όλων των άλλων (εθνικών, θρησκευτικών, κομματικών, επαγγελματικών κ.λπ.). Σε ποια πολιτεία θα ανήκει ο πολίτης του παγκοσμιοποιημένου μέλλοντος; Σε ένα πολιτικό σώμα (π.χ. μια παγκόσμια κυβέρνηση, τον ΟΗΕ), ένα οικονομικό σώμα (π.χ. έναν πολυεθνικό όμιλο) ή ένα σώμα ενημέρωσης (π.χ. ένα σύστημα επικοινωνιών, το Διαδίκτυο); Η απάντησή μου είναι: στην πολιτεία της ανθρωπότητας. Η λέξη συνδυάζει πολλές έννοιες: το ανθρώπινο είδος, την ευγένεια, τη συμπόνια, την ανθρωπιά και μαζί την παιδεία, την εκπαίδευση, τη βελτίωση, τον πολιτισμό. Σε μια τέτοια αντίληψη της ανθρωπότητας, οι βιολογικές, ηθικές και πολιτισμικές διαστάσεις του ανθρώπινου είδους συναντιούνται με τις ανθρωπιστικές επιστήμες».