Ηταν το 1922

Ιάκωβος Μιχαηλίδης
Μικρασιατική Καταστροφή
Εκδόσεις Παπαδόπουλος, σειρά «Μικρές Εισαγωγές», Νο 15, 2018
σελ. 112, τιμή 10,99 ευρώ

Το θέμα αυτής της «Μικρής Εισαγωγής» δεν συγκρίνεται σε όγκο με τη βιβλιογραφία του 1821 ή για τον εμφύλιο πόλεμο του 1946-49, και όμως είναι δυνατό να θεωρήσουμε ότι δεν απασχόλησε το μυαλό και τη σκέψη των Ελλήνων εξίσου; Γιατί άραγε δεν έχουμε πλειάδα αναπλάσεων των γεγονότων και των λόγων που οδήγησαν στο 1922; Ισως, όπως ο ίδιος ο Μιχαηλίδης εξομολογείται, οι επίδοξοι συγγραφείς δεν βρήκαν το θάρρος ή δεν είχαν την ωριμότητα να αναλάβουν ένα τόσο φορτισμένο εγχείρημα.

Σωστά ο Μιχαηλίδης πιάνει το νήμα από το δείπνο που παρέθεσε το Foreign Office στις 10 Νοεμβρίου 1912 για να γιορτάσει την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τον ελληνικό Στρατό. Οπως διηγείται ο νεαρός τότε πρόξενος στο Λονδίνο Τζον Σταυρίδης, επιστήθιος του Βενιζέλου, η πρόποση του λαμπρού υπουργού Οικονομικών της κυβέρνησης Ασκουιθ, Ντέιβιντ Λόιντ Τζορτζ, ήταν ένας ύμνος για τους Ελληνες και ένας κόλαφος κατά των Οθωμανών. Η κατοπινή συμμαχία Ελλήνων και Βρετανών διαμορφωνόταν κιόλας. (Η πληροφορία προέρχεται από το προσωπικό ημερολόγιο του Σταυρίδη που βρήκε και χρησιμοποίησε ο Michael Llewellyn Smith στο σημαντικό του έργο Το όραμα της Ιωνίας, ΜΙΕΤ, 2002.)

Ξαναβρίσκουμε τον Βενιζέλο επικεφαλής μιας πολυμελούς ελληνικής αντιπροσωπείας στο Συνέδριο της Ειρήνης του Παρισιού, τον Ιανουάριο του 1919. Ο Γούντροου Ουίλσον, πρόεδρος των ΗΠΑ, ήταν μαγεμένος από τον έλληνα πρωθυπουργό ενώ, από την πλευρά του, και ο Λόιντ Τζορτζ τον θεωρούσε τον μεγαλύτερο πολιτικό Ελληνα από την εποχή του Περικλή.

Στα τέλη Απριλίου έφτασαν πληροφορίες για τις ιταλικές προσπάθειες να δημιουργήσουν στηρίγματα γύρω από τη Σμύρνη. Στις 12 Μαΐου το Ανώτατο Συμβούλιο των Συμμάχων αποφάσισε να αναθέσει στον Βενιζέλο εντολή (Mandate) για την κατάληψη της Σμύρνης και την τήρηση της τάξης εκεί. Παρά τις μεμψιμοιρίες κάποιων στο Foreign Office, η Ελλάδα είχε τους τρεις ηγέτες των νικητών με το μέρος της.

Ομως η εικόνα στην Ελλάδα δεν ήταν τόσο λαμπρή. Ο θρίαμβος των βενιζελικών επέτρεψε στους πιο εκδικητικούς να τιμωρήσουν τους βασιλόφρονες για την πρόκληση του διχασμού. Αντί, δηλαδή, οι νικητές να επιδείξουν μεγαλοφροσύνη, επιδόθηκαν στην καταδίωξη των αντιπάλων.

Και ενώ οι Ελληνες στην Ελλάδα επιδόθηκαν στο αγαπημένο τους παιχνίδι της φαγωμάρας, στις 19 Μαΐου 1919 ο Μουσταφά Κεμάλ, που είχε διακριθεί στον Μεγάλο Πόλεμο, αποβιβαζόταν στη Σαμψούντα, με σουλτανική μεν εντολή να διαλύσει τις αντάρτικες ομάδες, αλλά δικά του σχέδια να οργανώσει την αντίσταση κατά των Συμμάχων και βέβαια των Ελλήνων.

Η ελληνική στρατιωτική παρουσία στη Μικρά Ασία επεκτάθηκε για λόγους ασφάλειας το καλοκαίρι του 1920. Οι Ελληνες κατέλαβαν τη Φιλαδέλφεια, την Πέργαμο και την Προύσα, ενώ στην περιοχή της Θράκης την Αδριανούπολη (26 Ιουλίου). Στις Σέβρες ο Βενιζέλος βρέθηκε στο απόγειο της επιτυχίας του. Οι έλληνες όμως ψηφοφόροι είχαν βαρεθεί τους πολέμους. Στις εκλογές στις 1/14 Νοεμβρίου του 1920 ο Βενιζέλος ηττήθηκε και έφυγε από την Ελλάδα. Το δημοψήφισμα που ακολούθησε, για να επαναφέρει τον εξόριστο Κωνσταντίνο στον θρόνο, ήταν από τις πιο ανόητες επιλογές όσων το επινόησαν.

Το μικρό διάστημα που μεσολάβησε από τη δόξα έως την πτώση του Βενιζέλου άλλαξε την Ιστορία ριζικά. Ο Γιώργος Θεοτοκάς θα γράψει αργότερα στο μυθιστόρημά του Αργώ: «Αν η επιβίωση και η ευημερία ενός Εθνους είναι το πρώτιστο καθήκον μιας κυβέρνησης, οι αντιβενιζελικοί απέτυχαν παταγωδώς […] η αποτυχία τους ήταν προδιαγεγραμμένη, καθώς ήταν εσωτερικά διχασμένοι, πολιτικά ανεπαρκείς και διπλωματικά (ιδίως μετά το δημοψήφισμα) απομονωμένοι».

Εως τα τέλη της άνοιξης του 1921 η δύναμη της Στρατιάς Μικράς Ασίας είχε φτάσει τις διακόσιες χιλιάδες και βρισκόταν υπό τις διαταγές του στρατηγού Αναστάσιου Παπούλα. Η εκστρατεία πέραν του Σαγγαρίου και της Αλμυράς Ερήμου έφθασε και τις δύο πλευρές στα όρια της αντοχής τους. Ομως πρώτοι κάμφθηκαν οι Ελληνες με τέσσερις χιλιάδες νεκρούς και δεκαεννιά χιλιάδες τραυματίες. Ο Κεμάλ έγινε δεκτός στην Αγκυρα ως θριαμβευτής.

Στο μεταξύ, ο πρωθυπουργός Γούναρης αντιλαμβανόταν ότι δεν μπορούσε πια να κρατηθεί η Μικρά Ασία, αλλά δεν διέθετε το κουράγιο να πραγματοποιήσει αυτή την πολιτική. Στις προσπάθειές του να πείσει τους παλιούς εχθρούς του, τους Γάλλους, να σταματήσουν τη βοήθειά τους στον Κεμάλ, συνάντησε παντού την άρνηση. Στις 26 Αυγούστου του 1922 ο ηγέτης των Τούρκων διέταξε γενική επίθεση. Και ενώ ο στρατηγός Νικόλαος Τρικούπης διοριζόταν διοικητής στη θέση του Γεωργίου Χατζηανέστη, συλλαμβανόταν αιχμάλωτος από τους Τούρκους. Μεσολάβησαν μόνο δεκατέσσερις μέρες ώσπου να φθάσουν οι τουρκικές δυνάμεις στη Σμύρνη. Εκτοτε τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης γέμισαν φρικαλεότητες που καθημερινά ζούσαν οι παγιδευμένοι έλληνες Μικρασιάτες. Η περιγραφή της Marjorie Housepian Dobkin (Σμύρνη 1922, 1998) που βρέθηκε στη μικρασιατική πόλη τις ημέρες της καταστροφής εξακολουθεί να είναι σημείο αναφοράς για ό,τι γράφτηκε μετά.

Σπουδαίες πράξεις ανθρωπισμού σημειώθηκαν από τον αμερικανό πάστορα Εϊσα Τζένιγκς, που έσωσε με πρωτοβουλία του όσους Ελληνες είχαν εγκαταλειφθεί στην παραλία της Σμύρνης. Κανείς δεν τον μνημονεύει, εκτός από την εξαιρετική διήγηση του Ιάκωβου Μιχαηλίδη. Λόγος γίνεται ακόμα για τον μεγαλέμπορο όπλων Βασίλη Ζαχάρωφ, που δαπάνησε τεράστια ποσά για να στηρίξει την ελληνική εκστρατεία.

Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ.