Η Μεσόγειος του Ελληνισμού

«Στη Μεσόγειο», γράφει ο Γερμανός Εμιλ Λούντβιχ (1881-1948), «γεννήθηκαν, εξελίχθηκαν, πολέμησαν και ωρίμασαν οι επιστήμες και οι τέχνες μας. Το πνεύμα που εκπορεύεται απ’ αυτές μένει παντοτινά ως σύμβολο.» Και είναι αλήθεια. Ο ελληνικός πολιτισμός μέσω του αποικισμού, που άνθησε στη Μεσόγειο, άσκησε επιρροή κατ’ αρχάς στον ευρωπαϊκό χώρο και εν συνεχεία σε παγκόσμια κλίμακα, όπως μας θυμίζει το ντοκιμαντέρ «Μεσόγειος – Η ελληνική λίμνη» που σκηνοθέτησε ο Κώστας Βάκκας και που από την Πέμπτη 12 Απριλίου θα προβάλλεται στις αίθουσες.

Ο παράξενος υπότιτλος «Ελληνική λίμνη» οφείλεται σε μια μοναδικότητα της Μεσογείου συγκριτικά με τις άλλες θάλασσες. «»Από τη φύση της είναι σχεδόν λίμνη και ωστόσο δεν είναι τέτοια» ακούμε στην ταινία για το υδάτινο αυτό όχημα πολιτισμού το οποίο έγινε το κέντρο της πνευματικής ιστορίας» λέει ο σκηνοθέτης που έγραψε και τα κείμενα. «Πριν από δύο και πάνω χιλιετίες, το φαινόμενο του αποικισμού των Ελλήνων ξεκίνησε και έμελλε να καλύψει όλον σχεδόν τον περίγυρο της Μεσογείου. Γι’ αυτό και ο τίτλος αυτής της ταινίας –«Μεσόγειος – Η ελληνική λίμνη» –έρχεται αυθόρμητα».

Και είναι αυτά ακριβώς τα αίτια του αποικισμού, όπως επίσης η υποδοχή που επεφύλαξαν οι αυτόχθονες στους αποίκους και οι σχέσεις των αποικιών με τις μητροπόλεις, ορισμένα από τα σημαντικότερα θέματα με τα οποία ασχολείται η ταινία. Εμπορικές ανταλλαγές, θρησκευτικές επιρροές, διάδοση του τρόπου ζωής και της ελληνικής παιδείας μαρτυρούν τη γρήγορη εξάπλωση του ελληνικού πολιτισμού στις ακτές της Μεσογείου. Ο ελληνικός αποικισμός καθιέρωσε στον μεσογειακό κόσμο την «πόλη», αυτό το πρωτότυπο είδος κράτους που είναι χαρακτηριστικό της αρχαίας Ελλάδας.

Στην ουσία του, το ντοκιμαντέρ «Μεσόγειος – Η ελληνική λίμνη» είναι μια διαδρομή στις πόλεις που ίδρυσαν οι Ελληνες· από τη Μαύρη Θάλασσα ως την Ισπανίακαι την Αφρική. Ονομάστηκαν αποικίες, αν και η Ελλάδα δεν είχε τάσεις παγκόσμιας κυριαρχίας και η εξάπλωση δεν είχε πολιτικό χαρακτήρα. Οπως επισημαίνει ο γνωστός ιταλός ιστορικός, συγγραφέας και φιλόλογος Λουτσιάνο Κάνφορα, «η αποικιοκρατία με τη σημερινή έννοια της λέξης –και που οι απαρχές της βρίσκονται στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία –δεν έχει καμία σχέση με τις αποικίες των Ελλήνων. Η τεράστια εξάπλωση των αποικιών ήταν ο σημαντικότερος παράγοντας στη διάδοση του ελληνικού πνεύματος σ’ όλοντον τότε γνωστό κόσμο. Τα ερείπια των ελληνικών πόλεων που είναι διάσπαρτα σ’ όλη τη Μεσόγειο δίνουν χειροπιαστή απόδειξη για το μεγαλείοαυτού του πνεύματος» (ανάμεσα στα βιβλία του Κάνφορα που έχουν κυκλοφορήσει στην Ελλάδα ανήκουν τα «H δημοκρατία», «Εμείς και οι αρχαίοι», «Ελληνισμός, Αλεξάνδρεια»).

Το «Μεσόγειος – Η ελληνική λίμνη» καλύπτει αρκετούς ιστορικούς – γεωγραφικούς «σταθμούς» των Ελλήνων. Μας θυμίζει ότι πρώτοι Ελληνες που μετανάστευσαν από τα μέσα του όγδοου π.Χ. αιώνα ήταν οι Ευβοείς και ίδρυσαν τους πρώτους οικισμούς στη Νότια Ιταλία ή στις ανατολικές ακτές της Σικελίας. Το παράδειγμά τους ακολούθησαν κάτοικοι της ηπειρωτικής Ελλάδας και των νησιών: γύρω στο 750 π.Χ. Μεγαρείς ιδρύουν τα Μέγαρα Υβλαια και οι Κορίνθιοι τις Συρακούσες, ενώ στα τέλη του όγδοουαιώνα Σπαρτιάτες ιδρύουν τον Τάραντα και άλλοι Πελοποννήσιοι εγκαθίστανται στη Σύβαρη και τον Κρότωνα. Απομεινάρια αυτής της Μεγάλης Ελλάδας υπάρχουν μέχρι σήμερα στις δύο ελληνόφωνες οάσεις, μία στην Καλαβρία και η άλλη στην Απουλία.

Από τον έβδομο αιώνα αρχίζει η δεύτερη, τολμηρότερη περίοδος, με τους Ελληνες να εξερευνούν τις ακτές της Προποντίδας και του Εύξεινου Πόντου. Η επέκταση του Ελληνισμού φτάνει σε μια άλλη «ελληνική λίμνη», τη Μαύρη Θάλασσα. Ακολουθούν οι ακτές της Αφρικής, της Ισπανίας και της Λιγυρίας, αλλά με την επικράτηση του χριστιανισμού και κυρίως με τα διατάγματα του αυτοκράτορα Θεοδοσίου (4οςμ.Χ. αιώνας) δόθηκε το κύκνειο άσμα σ’ έναν ανώτερο πολιτισμό. Η ανθρωπότητα γύρισε αιώνες πίσω.

Οι Φωκαείς εξερεύνησαν τις δυτικές ακτές της Μεσογείου και γύρω στο 600 ίδρυσαν τη Μασσαλία. Ανατολικά της Μασσαλίας ιδρύθηκαν και άλλες αποικίες, όπως η σημερινή Νις (Νίκαια) και η Αντίμπ (Αντίπολις). Δυτικά της Μασσαλίας το Εμπόριο, που σήμερα ανήκει στην Ισπανία και όπως λέει οΕουσέμπιο Πρατ, πρώην διευθυντής του Ινστιτούτου Θερβάντες, «οι σημερινοί Καταλανοί αισθάνονται πιοκοντά στους Ελληνες παρά στους υπόλοιπους Ισπανούς».

Μέχρι τα πρόσφατα χρόνια η Αίγυπτος διατηρούσε εστίες μεσογειακού Ελληνισμού με μεγάλη ανάπτυξη στο εμπόριο, στα γράμματα και στις τέχνες –αναδεικνύοντας, εξάλλου, ως κορυφαία προσωπικότητα τον ποιητή Κωνσταντίνο Καβάφη. Σήμερα υπάρχουν περί τις 3000. Στον Πόντο, τέλος, ο Ελληνισμός κυριαρχούσε διαχρονικά μέχρι το 1923, όταν οι Νεότουρκοι με τους διωγμούς και τις σφαγές ανάγκασαν τους Ελληνες σε φυγή.

Γυρισμένο σε διάφορες χώρες της Ευρώπης και της Αφρικής (Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία, Λιβύη, Αίγυπτο, Τουρκία, Βουλγαρία, Ρουμανία και Ουκρανία) το ντοκιμαντέρ του Κ. Βάκκα έκανε πριν από λίγο καιρό πρεμιέρα στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης και η προβολή του στην Αλκυονίδα εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πρόγραμμα της εταιρείας διανομής New Star που αφορά προβολές 12 ντοκιμαντέρ (εκ των οποίων πολλά σπάνια) στη συγκεκριμένη αίθουσα.