Η Μεγάλη Εβδομάδα, η Εβδομάδα των Παθών, επιβάλλει ένα ιδιαίτερο νόημα ειδικότερα για τον Πολιτικό Ανθρωπο, τον Πολιτικό (πέρα από τη βαθιά, εσωτερική σημασία της για τον κοινό άνθρωπο). Και τούτο για έναν θεμελιώδη λόγο: γιατί παρέχει και επιτρέπει ως δραματικό δρώμενο την απομάκρυνση από την τρέχουσα βιωματική πραγματικότητα και την ευκαιρία στοχασμού πάνω στην «ανθρώπινη κατάσταση», στα πάθη, στα θεμελιώδη της ανθρώπινης φύσης και της ανθρώπινης μοίρας, της ανθρώπινης τραγικότητας. Στοχασμού πάνω στη Ζωή και στον Θάνατο με λίγα λόγια. Και όπως γράφει ο μεγάλος αστροφυσικός, φιλόσοφος και συγγραφέας του «Χρονικού του Χρόνου» St. Hawking που πέθανε πρόσφατα, χωρίς κάποιον περιοδικό στοχασμό (reflection) πάνω στα θεμελιώδη της ύπαρξης (fundamentals) ο κάθε άνθρωπος αλλά ιδιαίτερα ο πολιτικός άνθρωπος τείνει να χάνει το βαθύτερο, ουσιαστικό νόημα και σκοπό της πολιτικής δράσης. Καθώς χωρίς τον στοχασμό αυτόν παύει να συνειδητοποιεί την τραγικότητα και όρια αλλά και δυνατότητες της ανθρώπινης φύσης. Η Μεγάλη Εβδομάδα και τα Πάθη τού παρέχουν το περιβάλλον για να την ξανα-στοχασθεί. Και να την επανατοποθετήσει στη λογική και finalite της πολιτικής του δράσης ως σκοπό ελευθερίας, αγάπης και δικαιοσύνης.
Ο άνθρωπος είναι τραγικός γιατί πρωτίστως έχει (και βιώνει) τη συνείδηση του χρόνου. Ο χρόνος είναι ο μεγάλος, ανυπέρβλητος, ακαταμάχητος, ανελέητος αντίπαλός του. Το βιώνει αυτό συνειδητά ή ασυνείδητα. Το γνωρίζει. Το τέλος είναι εδώ. And the rest is silence –τα υπόλοιπα είναι σιωπή. «Γράφω γιατί δεν έχω χρόνο, γιατί με κυνηγά ο χρόνος» λέει ο μοναδικός Ν. Θέμελης. Η Μεγάλη Εβδομάδα, τα Πάθη, συμπυκνώνουν όλον τον χρόνο του ανθρώπινου δράματος, του πάθους και της ύπαρξης. Στη Μ. Εβδομάδα «Time present and time past / Are both perhaps in time future» («Χρόνος παρών και χρόνος παρελθών / Συνυπάρχουν ίσως στον μελλοντικό χρόνο»).
Ο άνθρωπος έχει όμως βαθιά ανάγκη να δομήσει και εννοιολογήσει τον χρόνο. Απ’ όλες τις τέχνες «η μουσική είναι αυτή που δομεί, εννοιολογεί τον χρόνο» (music structures time). Η Μεγάλη Εβδομάδα και τα Πάθη είναι και μια κατανυκτική μουσική εμπειρία. Είτε πρόκειται για τη θαυμάσια βυζαντινή ορθόδοξη μουσική είτε για τα μεγάλα έργα της Δυτικής Μουσικής, από τα «Κατά Ματθαίον Πάθη» του J.S. Bach, το μεγαλειώδες Requiem του G. Verdi, τα λυρικά και γλυκύτατα των W. A. Mozart και G. Faure, ή τέλος το ανυπέρβλητο Stabat Matter του G. Pergolesi. Είναι έργα που υπερβαίνουν τον χρόνο και το νοηματικό όριο της πράξης. Ο μεγάλος Μ. Ροστροπόβιτς είχε πει κάποτε ότι είχε παίξει στο τσέλο την περίφημη άρια «Erbarme dich mein Gott» από τα «Κατά Ματθαίον Πάθη» το μεσημέρι στην κηδεία ενός φίλου του και το απόγευμα της ίδιας μέρας στον γάμο ενός άλλου φίλου του. Η μουσική εξιλεώνει.
Λυτρώνει. Πλάθει ελπίδες, ανακαλεί μνήμες. Δημιουργεί ευφροσύνη, γεννά χαρά, έρωτα, νοσταλγία αλλά και άφατη θλίψη. Και ενίοτε επιθετικότητα. Οπως λένε οι σύγχρονες νευροεπιστήμες, η μουσική είναι η τέχνη που μπορεί να ενεργοποιεί όλα τα τμήματα του εγκεφάλου ( D. Levitin, This Is Your Brain on Music, Λονδίνο, 2006).
Βέβαια αυτή η δύναμη της μουσικής προβλημάτιζε ή και ενοχλούσε βαθύτατα φιλοσόφους όπως λ.χ. τον Πλάτωνα, ο οποίος ήθελε να απαγορεύσει κάθε λυπητερή μουσική από την Πολιτεία του. Ο Αγ. Αυγουστίνος θεωρούσε «σοβαρή αμαρτία» όταν οι μουσικοί ύμνοι καθίστανται περισσότερο συγκινησιακοί στην έκφρασή τους, στην εκτέλεσή τους παρά στην ουσία του περιεχομένου τους. Ηταν ο Α. Σοπενάουερ, κατ’εξοχήν «φιλόσοφος της μουσικής», αυτός που ανύψωσε τη μουσική στην πρωταρχική θέση στην κλίμακα των τεχνών. «Ολες οι άλλες τέχνες αναφέρονται μόνο στη σκιά, η μουσική αναφέρεται στην ουσία» έγραψε.
Από την άλλη μεριά, για αρκετούς ψυχαναλυτές σήμερα, η μουσική και ιδιαίτερα η θρησκευτική μουσική είναι η απόλυτη αλλά «δομημένη απόδραση» (escape) από το πραγματικό και τον χρόνο. Η fuga άλλωστε σημαίνει φυγή.
Ο A. Storr στο βιβλίο του «Music and Mind» (Μουσική και Μυαλό, Λονδίνο, 1992) γράφει «αν και διαφωνώ με την άποψη ότι η μουσική συνιστά απόδραση από την πραγματικότητα, δεν υπάρχει ωστόσο καμία αμφιβολία ότι προσφέρει μια πρόσκαιρη τουλάχιστον απόσυρση (withdrawal) από την αταξία του εξωτερικού κόσμου. Αυτό είναι εξόχως αναζωογονητικό καθώς επιτρέπει την επαναθεώρηση, τακτοποίηση ή επαναδιάταξη του νοηματικού κόσμου, όπως συμβαίνει στην ονειροπόληση ή στον ύπνο. Πρόκειται για μια πρόσκαιρη αποστασιοποίηση που επιτρέπει όμως μια διαδικασία επαναδιάταξης (re-ordering) της πραγματικότητας στον εγκέφαλό μας, η οποία στη συνέχεια βοηθά την προσαρμογή μας στον εξωτερικό κόσμο παρά την απόδραση απ’ αυτόν».
Αλλά είτε ακούς το «Σήμερον Κρεμάται…» ή ένα Δυτικό Requiem ατενίζοντας ευλαβικά προς τα πάνω, είτε ένα σύγχρονο ελληνικό Requiem σε χορευτικό ρυθμό («Η ζωή εδώ τελειώνει, σβήνει το καντήλι μου…») χορεύοντας ζεϊμπέκικο, την πρόσκαιρη διαφυγή ως ανακούφιση αναζητάς. Και ηθελημένα ή μη στον αναστοχασμό της πραγματικότητας καταλήγεις. Και αυτός ο αναστοχασμός είναι περισσότερο αναγκαίος για τον Πολιτικό Ανθρωπο, τους πολιτικούς. Αναστοχασμός της τραγικότητας, του χρόνου, του νοήματος, του σκοπού. Που μπορεί με τη σειρά του να οδηγεί στην ελευθερία και αγάπη. Καθώς τελικά «Σκοπός της ζωής μας είναι η αγάπη. Σκοπός της ζωής μας είναι το σεσημασμένον δέρας της υπάρξεώς μας» (Α. Εμπειρίκος, Τριαντάφυλλα στο παράθυρο, Υψικάμινος).
Ο κ. Π. Κ. Ιωακειμίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
