Μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό και Ανδρέα Κάλβο

Η Επανάσταση του 1821 δεν φαίνεται, εξ όσων τουλάχιστον γνωρίζω, να απασχολεί σοβαρά τους περισσότερους μείζονες έλληνες ποιητές του 20ού αιώνα. Αν λ.χ. αναζητήσουμε ένα ποίημα του Κ. Π. Καβάφη σχετικό με την Ελληνική Επανάσταση, θα απογοητευθούμε. Το ποιητικό ενδιαφέρον του Αλεξανδρινού είναι σαφώς στραμμένο σε άλλες ιστορικές περιόδους και σε άλλα συμβάντα. Ούτε όμως και στον Σεφέρη, τον Ελύτη, τον Ρίτσο ή τον Σαχτούρη θα μπορούσε να εύρει κάποιος ένα ποίημα ευθέως υμνητικό της Ελληνικής Επανάστασης. Οι ποιητές αυτοί είχαν άλλους πολέμους και άλλες συμφορές να αφηγηθούν. Ο Σεφέρης τη Μικρασιατική καταστροφή, ο Ελύτης, παρά τη φωτεινότητα των στίχων του, παραμένει εσαεί ένας χαμένος «ανθυπολοχαγός», ο Ρίτσος είναι σημαδεμένος ως τον θάνατό του από τη βιαιότητα του Εμφυλίου, τις φυλακές και τις εξορίες. Ο Σαχτούρης αυτοπροβάλλεται ως εσταυρωμένος ποιητής που ακούει ένα άσπρο πουλί να απαγγέλλει «μέσα / σ’ ένα τρομακτικό τώρα σκοτάδι, τα τραγούδια [τ] ου».

Παρά ταύτα, η μεγάλη Εθνική Επανάσταση, που δεν αξιώθηκε ακόμη να αποβεί και επανάσταση κοινωνική, δεν έμεινε αδόξαστη. Και δεν αναφέρομαι μόνο στους δύο μείζονες ποιητές μας, τον Διονύσιο Σολωμό και τον Ανδρέα Κάλβο, με τους οποίους θα καταλήξει το παρόν σημείωμα, αλλά και σε τρεις λαμπρούς ποιητές του 20ού αιώνα: τον Κ. Γ. Καρυωτάκη, τον Αγγελο Σικελιανό και τον Ν. Εγγονόπουλο, οι οποίοι, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο στρέφονται σε αυτό το μέγα γεγονός. Ωστόσο, όπως παρατηρούμε, και οι τρεις παραπέμπουν στην Επανάσταση, ή σε κάποιους ήρωές της, προκειμένου να σχολιάσουν, πλαγίως πλην σαφώς, τεκταινόμενα της δικής τους εποχής. Και δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς. Εδώ το θέμα της Επανάστασης συνιστά ένα είδος «μυθικοϊστορικής μεθόδου» (θα μπορούσα να πω) προκειμένου ο ποιητής να εκφράσει, όπως γίνεται με τη γνωστή «μυθική μέθοδο», αντικειμενικότερα τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνεται αυτό το συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός. Ο Καρυωτάκης, παράλληλα με τη βραχεία «Ηρωική Τριλογία» του (Διάκος, Κανάρης, Byron), στο ποίημά του «Εις Ανδρέαν Κάλβον» (1925-1926) θρηνεί απροκάλυπτα τη Μικρασιατική καταστροφή. Ο Σικελιανός με το ποίημα «25 Μαρτίου 1821 – 25 Μαρτίου 1946» (και όχι «25 Μάρτη 1821») αφορμώμενος από το «Εικοσιένα» ενώνει το αίμα που χύθηκε τότε με τα ποτάμια αίματος των Λαών, «που ορμάν στη λευτεριά π’ ανοίγεται μπροστά τους».

Το ενδιαφέρον του Εγγονόπουλου με την Επανάσταση του 1821 προβάλλεται έντονα με δύο τρόπους. Πρώτον, με την ιδιοφυή εξεικόνιση ηρωικών μορφών του 1821, κυρίως φουστανελοφόρων ηρώων, και, δεύτερον, με τις πλάγιες, πλην σαφείς ιστορικές αναφορές του. Ο αναγνώστης τού Μπολιβάρ, λ.χ., συχνά βλέπει να συμπορεύεται ο νοτιοαμερικανός επαναστάτης με μορφές της ελληνικής και διεθνούς επανάστασης: «Μπολιβάρ! Είσαι του Ρήγα Φερραίου παιδί, / Του Αντωνίου Οικονόμου –που τόσο άδικα τον σφά/ξαν –και του Πασβαντζόγλου αδελφός / Τ’ όνειρο του μεγάλου Μαξιμιλιανού ντε Ροβεσπιέρ…». Ας μνημονευθούν, τέλος, οι γνωστοί παλαμικοί στίχοι (από ένα τετράστιχο) που απευθύνονται στους έλληνες φαντάρους που φεύγουν για το μέτωπο (Νοέμβριος του 1940): «Αυτό το λόγο θα σας πω, δεν έχω άλλο κανένα / μεθύστε με τ’ αθάνατο κρασί του Εικοσιένα!».

Ωστόσο, ας μη νομίσει ο αναγνώστης ότι αυτές και μόνο είναι οι μνείες των ελλήνων ποιητών του 20ού αιώνα στην Επανάσταση. Σε πάμπολλους έλληνες ποιητές του περασμένου αιώνα ανευρίσκονται, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, πολλές και ποικίλες αναφορές στο ίδιο το γεγονός της Επανάστασης και στον συμβολισμό της. Κυρίως όμως είναι οι εθνικοί ποιητές του 19ου αιώνα, δηλαδή ο Διονύσιος Σολωμός και ο Ανδρέας Κάλβος, που έχουν προβάλει και υμνήσει το Μέγα Γεγονός της φυλής. Την (ως σήμερα ανολοκλήρωτη) Επανάσταση του Εικοσιένα.

Δεν χρειάζεται, πιστεύω, (άλλωστε θα ήταν αδύνατον) να παραθέσω στίχους από τα σχετικά ποιήματα των δύο ιερών ποιητών μας που έχουν θέμα την Επανάσταση. Σχεδόν όλη η ποίηση του Σολωμού εκεί αναφέρεται. Το ίδιο γίνεται και με τον Κάλβο. Εύκολα, λοιπόν, ο αναγνώστης μπορεί να τα εντοπίσει και σε πολλά θα ωφεληθεί από τη μελέτη τους, καθώς θα αντιληφθεί ότι αυτά τα ποιήματα δεν σχετίζονται μόνο με τους αγώνες του Εθνους για την ελευθερία. Ενα βασικό στοιχείο τους είναι και η πολιτική. Το θέμα λ.χ. της ενότητας και της ομόνοιας του Εθνους, που σήμερα ολοένα και υπονομεύεται από την πολιτική αφροσύνη, συχνά εμφανίζεται στους δύο ποιητές.

Iδού κάποιοι στίχοι από τον «Υμνον εις την Ελευθερίαν»:

«Παλληκάρια μου, οι πόλεμοι / για σας όλοι είναι χαρά, / και το γόνα σας δεν τρέμει / στους κινδύνους εμπροστά. // Απ’ εσάς απομακραίνει / κάθε δύναμη εχθρική, / αλλά ανίκητη μια μένει / που τες δάφνες σας μαδεί. // Μία, που όταν ωσάν λύκοι / ξαναρχόστενε ζεστοί, / κουρασμένοι από τη νίκη, αχ, το νου σάς τυραννεί. // Η Διχόνοια που βαστάει / ένα σκήπτρο η δολερή / καθενός χαμογελάει, / ««πάρ’ το», λέγοντας, «και συ». // Κειό το σκήπτρο που σας δείχνει / έχει αλήθεια ωραία θωριά· / μην το πιάστε, γιατί ρίχνει / εισέ δάκρυα θλιβερά. // […] Μην ειπούν στο στοχασμό τους / τα ξένα έθνη αληθινά: / «Εάν μισούνται ανάμεσό τους / δεν τους πρέπει ελευθεριά»».

Ιδού και ο Ανδρέας Κάλβος στο ποίημα «Το φάσμα».

(ιέ) «Μεγάλη, τρομερή, με τα πτερά απλωμένα / καθώς αετός ακίνητος, κρέμεται στον αέρα / ψηλά η Διχόνοια // «Εγώ» φωνάζει, «εγώ / απ’ τον κόσμον έσβυσα / ένα λαόν∙ και ταύτην / την γην εξολοθρεύσασα / τώρα εορτάζω» // (ιθ) Ω Ελλάς! –ω πατρίς μου! / ελπίδων γλυκύτατων μήτηρ! / σε βλέπω ακόμα / ζώσαν και μαχομένην / και αναλαμβάνω // (κβ) Αλλ’ έφθασεν η ημέρα / κινδύνου∙ η δοξασμένη / δάφνη της κεφαλής σου / τρέμει∙ κι ο εχθρός προσέχει / να την αρπάξη. // (κγ) Μάθε ότι εις τους χορούς / των πολέμων, ως έσωσεν / η ανδρεία τον στρατιώτην, / ούτω εις αυτούς η ομόνοια σόνει τα έθνη».

Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.