Επιστροφή στην Αλεξάνδρεια

Μιχάλης Περίδης
Οι Γαλανοί στην Αλεξάνδρεια. Αγωνίες
Eπιμέλεια Ευριπίδης Γαραντούδης, Μαρία Ρώτα
Εκδόσεις Gutenberg – Γιώργος και Κώστας Δαρδανός, 2018
σελ. 405, τιμή 18 ευρώ

Δεκαπεντάχρονος, ο Στρατής Γαλανός αφήνει τον Αύγουστο του 1880 τη δύσκολη νησιωτική ζωή στον Αγιο Ευστράτιο για το μπαρ του θείου του στη λαμπρή Αλεξάνδρεια. Εκεί ο νεαρός μετανάστης θα μάθει γράμματα από έναν λόγιο κρητικό δάσκαλο, θα κάνει έναν καλό γάμο και τρία παιδιά, θα ανέλθει κοινωνικά, θα γίνει ιδιοκτήτης χρηματιστηριακού γραφείου, θα γνωρίσει φιλόδοξους έλληνες επιχειρηματίες, βαμβακέμπορους και χρηματιστές, παντοπώλες και χασισέμπορους, ηδονικούς Αιγυπτίους, υπερόπτες Εγγλέζους και πρωτοπόρους της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας.

Ο γιος του Κομνηνός, νέος ιδιαίτερος, με πολλές ανησυχίες, θα εμπλακεί στην πνευματική ζωή της Αλεξάνδρειας όπου θα γνωριστεί με τον Καβάφη, θα πολεμήσει εθελοντής στους Βαλκανικούς Πολέμους και θα φτάσει ως το Παρίσι όπου θα συναντήσει τον αιγύπτιο καλλιτέχνη Μαχμούτ Μουκτάρ, τον γλύπτη της εθνικής αιγυπτιακής αναγέννησης. Ο εγγονός του Στρατή, Λάμπρος, της τρίτης γενιάς Γαλανών, θα ενταχθεί στις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις το 1943, θα έρθει σε επαφή με τις κομμουνιστικές οργανώσεις του Στρατού και θα τεθεί υπό κράτηση. Με αυτό το απογοητευτικό για τον παππού Στρατή γεγονός ολοκληρώνεται η αφήγηση του χρονικού των Γαλανών στην Αλεξάνδρεια του εμπορίου, των γραμμάτων και του πολέμου στο μυθιστόρημα Οι Γαλανοί στην Αλεξάνδρεια (Gutenberg – Δαρδανός, 2018) του αιγυπτιώτη δικηγόρου Μιχάλη Περίδη (1894-1968).

Γεννημένος στον Αγιο Ευστράτιο, ο Περίδης, κριτικός, συντάκτης και αργότερα υπεύθυνος σύνταξης του αλεξανδρινού περιοδικού Γράμματα, άφησε βιβλιοκρισίες και άρθρα και δύο τόμους για τον Καβάφη, τον οποίο γνώριζε προσωπικά, το εργοβιογραφικό Ο βίος και το έργο του Κωνστ.[αντίνου] Καβάφη (Ικαρος, 1948), βασισμένο επιλεκτικά στο αρχείο Καβάφη που του είχε εμπιστευτεί ο Σεγκόπουλος, και την έκδοση Πέντε ανέκδοτα πεζά του ποιητή (Φέξης, 1963). Το μοναδικό του μυθιστόρημα εκδόθηκε στην Αθήνα το 1953. Η κριτική της εποχής το υποδέχτηκε επιφυλακτικά, επισημαίνοντας αδυναμίες, και το έργο ξεχάστηκε. Επανακυκλοφορεί τώρα μαζί με το διήγημα «Αγωνίες» που είχε δημοσιεύσει ο Περίδης στα Γράμματα το 1916 και με αναλυτικό επίμετρο των επιμελητών Ευριπίδη Γαραντούδη και Μαρίας Ρώτα στο οποίο πασχίζουν να ανασυνθέσουν τον βίο του Περίδη –σταχυολογώντας πληροφορίες από τον λογοτεχνικό Τύπο, το αρχείο Περίδη στο ΕΛΙΑ και από προφορικές μαρτυρίες προσώπου οικείου στην οικογένεια Περίδη –και να τον αναβαθμίσουν ως λογοτέχνη και κριτικό.

Αν εξαιρέσουμε τις πάντοτε θελκτικές περιγραφές της Αλεξάνδρειας και της ζωής εκεί, στο λιμάνι και στους ταρσανάδες, στις οκέλλες της συνοικίας Τελωνείου με τις εκατοντάδες ελληνικές οικογένειες, στην πλατεία των Προξένων με τα πολυτελή μέγαρα, στο Καρτιέ Γκρεκ και στα πλούσια προάστια, στα ευρωπαϊκά εμπορικά γραφεία του κέντρου και στις βουερές αραβικές συνοικίες, ο Περίδης αποδεικνύεται λογοτέχνης μέτριων δυνατοτήτων, δίχως ικανότητες αισθητικής αξιοποίησης των γεγονότων που συνθέτουν την καθημερινότητα και τη φυσιογνωμία της οικογένειας των Γαλανών, η οποία εμπεριέχει αρκετά αυτοβιογραφικά στοιχεία. Παρότι οι χαρακτήρες του είναι ζωντανοί και έχουν ενδιαφέρον, κυρίως ο Κομνηνός Γαλανός, αφηγείται τα γεγονότα στη γραμμική τους διαδοχή χωρίς σχέδιο, καταλήγοντας σε ένα βεβιασμένο τέλος, η ιστορία του ελληνισμού στην Αίγυπτο έχει γεύση εγκυκλοπαιδική και εκμεταλλεύεται τους πρωτοπρόσωπους διαλόγους για να εκφράσει ιδέες και απόψεις μιας συντηρητικής ιδεολογίας με τόνο διδακτικό.

Οι επιμελητές του τόμου αναγνωρίζουν αδυναμίες στο κείμενο, ωστόσο αναζητούν κρυφά κίνητρα για να εξηγήσουν την αποσιώπησή του από την κριτική. Εικάζουν ότι ο Μαλάνος αδιαφορεί για τον Περίδη από προσωπικό ανταγωνισμό και ζηλόφθονη μικροψυχία ενώ ο Τσίρκας από αριστερή ιδεολογική προκατάληψη απέναντι σε έναν συντηρητικών πεποιθήσεων συγγραφέα και κριτικό. Παρά τη φιλότιμη προσπάθειά τους, η προσεκτική ανάγνωση του μυθιστορήματος του Περίδη δεν αποκαλύπτει κάποιο παραγνωρισμένο αριστούργημα. Μεγαλύτερη αισθητική αξία έχουν οι «Αγωνίες», ένα εκτενές αφήγημα ιδεών που παρουσιάζει, με όλον τον ιδεαλισμό και τη φλόγα της νεότητας, τον νέο τύπο ανθρώπου που διαμορφώνεται στην Αλεξάνδρεια πριν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά την εμπειρία των χαρακωμάτων –χωρίς ωστόσο να υπάρξει συνέχεια από αυτή την καλλιτεχνική φλέβα.

Ο καλύτερος υπερασπιστής του άγνωστου έργου του Περίδη είναι –χωρίς να το επιδιώκει –ο ίδιος ο Περίδης, με μια οξυδερκή παρατήρηση που διαβάζουμε στους Γαλανούς: «Για μερικά χρόνια στην Αλεξάνδρεια, καμιά τριανταριά νέοι, από δεκαοκτώ ως τριάντα πέντε ετών, ένιωθαν ένα ζεστό ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία και τη δημοτική γλώσσα κι ενώνονταν σε πυρήνες και ομίλους για να συζητούν, ν’ ακούουν ομιλίες και να εκδίδουν, με χρήματά τους, περιοδικά […]. Το έργο τους δεν στάθηκε μεγάλο μήτε πρωτότυπο. Ηταν μια προσπάθεια για ένα πνευματικό ξύπνημα μέσα στην Αλεξάνδρεια […]. Η προσπάθεια αυτή δοκίμασε να στηρίξει τον αγώνα της δημοτικής, να εξυψώσει την έννοια της τέχνης, να φανερώσει νέους ποιητές και πεζογράφους ή να συμβάλει στην αναγνώρισή τους και, χωρίς να το επιδιώξει ειδικά, να περιστοιχίσει και να συντροφέψει την προσωπικότητα και την ποίηση του Καβάφη». Ο ελάσσων καβαφιστής αντιλαμβάνεται ήδη το 1953 ότι κείμενα και πρόσωπα-δορυφόροι του λαμπρού άστρου Καβάφη δεν μπορεί να μείνουν στο σκοτάδι όσο παραμένει ενεργή η υπόσχεση της αποκάλυψης στοιχείων που θα συμβάλουν στην αποκωδικοποίηση του ανεπανάληπτου καβαφικού φαινομένου.