Το πανευρωπαϊκό έγκλημα

Σταύρος Ζουμπουλάκης
Για το Ολοκαύτωμα
Εκδόσεις Πόλις, 2018
σελ. 33, τιμή 6 ευρώ

Το Ολοκαύτωμα ήταν ναζιστικής έμπνευσης και οργάνωσης έγκλημα, αλλά δεν το πραγματοποίησαν μόνοι τους οι ναζιστές. Χάρη στο έργο του Daniel Goldhagen, Πρόθυμοι δήμιοι: εκτελεστές του Χίτλερ (Τερζόπουλος, Αθήνα 1998) και παρά τις αντιρρήσεις που το βιβλίο αυτό είχε εγείρει όταν εκδόθηκε, γνωρίζουμε ότι οι πληθυσμοί που κατοικούσαν γύρω από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, οι προμηθευτές εφοδίων και υπηρεσιών προς τα στρατόπεδα και πολλοί, άλλοι ναζιστές ή όχι, Γερμανοί ή μη, συνέργησαν στο Ολοκαύτωμα. Σήμερα γνωρίζουμε κάτι ακόμη βαρύτερο. Σε άλλες περιπτώσεις σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, τοπικοί πληθυσμοί δεν ήσαν μόνο συνεργοί, αλλά ήσαν οι ίδιοι εκτελεστές των Εβραίων με τους οποίους ζούσαν μαζί στις ίδιες κοινότητες. Διαβόητο παράδειγμα είναι η σφαγή όλων των εβραίων κατοίκων του πολωνικού χωριού Γέντβαμπνε από γείτονές τους, όπως απέδειξε με έρευνά του ο Jan T. Gross (The Neighbors, Princeton University Press, Princeton 2001). H ιστορική έρευνα έχει αναδείξει ανάλογα περιστατικά σε κοινότητες Ρουμάνων, Ουκρανών, Κροατών, Λιθουανών και Λετονών, όπου οι κάτοικοι, όχι μόνο συνέργησαν, αλλά οι ίδιοι προχώρησαν σε μαζικές δολοφονίες εβραίων συντοπιτών τους.

Ενα κύριο συμπέρασμα του μικρού βιβλίου για το Ολοκαύτωμα, το οποίο προέρχεται από ομιλία του Σταύρου Ζουμπουλάκη, γνωστού δοκιμιογράφου και προέδρου του Εφορευτικού Συμβουλίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, κατά την ημέρα μνήμης του Ολοκαυτώματος (27 Ιανουαρίου), είναι ότι το Ολοκαύτωμα αποτελεί πανευρωπαϊκό έγκλημα για το οποίο προφανώς υπάρχουν πολύ διαφορετικοί βαθμοί ευθύνης. Οπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ζουμπουλάκης, «στη Βεσσαραβία, το 1941, ο διωγμός των Εβραίων από τους Ρουμάνους είναι τόσο άγριος που παρεμβαίνουν ενίοτε οι Γερμανοί για να τους συγκρατήσουν». Στην Ελλάδα δεν συνέβησαν τέτοια γεγονότα: σε αντιδιαστολή προς αυτό το ακραίο όριο εγκληματικής συμπεριφοράς απέναντι στους Εβραίους βρίσκεται το όριο ηρωικής συμπεριφοράς υπέρ των Εβραίων, την οποία επέδειξαν Ελληνες κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Γνωστό παράδειγμα είναι η διάσωση σύσσωμης της εβραϊκής κοινότητας της Ζακύνθου, όπου «από τους 275 Εβραίους του νησιού σώθηκαν και οι 275». Αυτό επιτεύχθηκε με τη συμπαράσταση των ελληνικών αρχών και των κατοίκων προς τους Εβραίους της Ζακύνθου.

Ωστόσο, ένα δεύτερο συμπέρασμα του Ζουμπουλάκη είναι ότι ως προς αυτό το θέμα η ελληνική εθνική ρητορική χαρακτηρίζεται από αυταρέσκεια. Η Ζάκυνθος, καθώς και πόλεις της Θεσσαλίας, όπου σώθηκαν οι περισσότεροι από τους εβραίους κατοίκους, ήταν μάλλον οι εξαιρέσεις. Σε άλλες ελληνικές πόλεις, η συμπεριφορά των κατοίκων ποίκιλλε από την προσφορά κρυψώνας προς τους Εβραίους μέχρι τη λεηλασία των περιουσιών τους όταν είχαν πια οδηγηθεί με τη βία προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ως προς την κλίμακα της εξολόθρευσης των ελλήνων Εβραίων από τους ναζί, η γνωστότερη και δραματικότερη είναι η περίπτωση της Θεσσαλονίκης από όπου μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδα θανάτου οι 46 χιλιάδες από τους 56 χιλιάδες Θεσσαλονικείς Εβραίους.

Οπως μας θύμισε ο δήμαρχος της Θεσσαλονίκης, Γιάννης Μπουτάρης, στη διάσημη πλέον ομιλία του, η οποία εκφωνήθηκε στις 28 Ιανουαρίου 2018 στην «Αποθήκη Γ’» του λιμανιού της Θεσσαλονίκης (και η οποία είναι διαθέσιμη στο Internet), οι Ελληνες και η ελληνική πολιτεία απέχουμε πολύ από το να είμαστε συνολικά υπερήφανοι για τη στάση μας απέναντι στο Ολοκαύτωμα. Το αν είμαστε ένοχοι, είναι προς συζήτηση, με την έννοια ότι απαιτείται να ξεκαθαριστούν κάθε φορά το είδος και η βαρύτητα της πράξης ή της στάσης (ενεργός συμμετοχή στο έγκλημα, συνέργεια, αδιαφορία, εκμετάλλευση κ.ά.). Μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι την ίδια περίοδο, ταυτόχρονα με την εξολόθρευση των Εβραίων από τους ναζί, λάμβαναν χώρα πυρπολήσεις ελληνικών χωριών και μαζικές εκτελέσεις Ελλήνων, πάλι από τους ναζί. Σε τέτοιες συνθήκες η απόδοση ευθυνών είναι περίπλοκη υπόθεση.

Το ερώτημα ποιον βαθμό ηρωισμού μπορούσε να επιδείξει κάποιος σε αυτές τις συνθήκες, διακινδυνεύοντας ο ίδιος (ή η ίδια) για να σώσει άλλους, δεν επιδέχεται γενική απάντηση, αλλά μόνο μια προσωπική στάση. Αυτό όμως δεν απαλλάσσει όσους (και από ό,τι φαίνεται ήσαν πολλοί) επωφελήθηκαν προσωπικά από τη βίαιη απομάκρυνση δεκάδων χιλιάδων Εβραίων από τα σπίτια και τα μαγαζιά τους. Ούτε απαλλάσσει την ελληνική πολιτεία από το ότι επέτρεψε την ανέγερση δημόσιων κτιρίων πάνω στο κατεστραμμένο εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης. Ενδεικτικό της παρεξηγήσιμης αδιαφορίας της ελληνικής πολιτείας για το θέμα είναι ότι καθιέρωσε την «Ημέρα ΜνήμηςτωνΕλλήνων Εβραίων ΜαρτύρωνκαιΗρώωντουΟλοκαυτώματος»μόλις τον Ιανουάριο του 2004. Ισως για αυτούς τους λόγους ο Ζουμπουλάκης μιλάει για το ψέμα και την «ένοχη συνείδηση», με τα οποία καλύπτονταν και ίσως ακόμα καλύπτεται το θέμα του Ολοκαυτώματος στη χώρα μας.

Αν κάποια από αυτά τα στοιχεία είναι γνωστά, αναρωτιέται κανείς τι καινούργιο κομίζει η ομιλία του Ζουμπουλάκη (και η αντίστοιχη του Μπουτάρη) στις σχετικές συζητήσεις για το Ολοκαύτωμα. Μαζί με τα άλλα συμπεράσματά του, ο Ζουμπουλάκης κομίζει τη διαπίστωση ότι ο αντισημιτισμός είναι, θα λέγαμε, ένα διαρκές υπόγειο ρεύμα της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας. Το ρεύμα αυτό άλλοτε κρύβεται κάτω από το έδαφος και άλλοτε χύνεται με ορμή στην επιφάνειά του, όπως είχε συμβεί, π.χ., στη μεσοπολεμική περίοδο και όπως, με λιγότερο φανερό τρόπο, εκδηλώνεται ακόμη και σήμερα. Θα προσθέταμε άλλωστε ότι είναι δύσκολο να εξηγήσει κανείς το αναμενόμενο στις επόμενες εκλογές διψήφιο ποσοστό της Χρυσής Αυγής μόνο με όρους απογοήτευσης από την οικονομική πολιτική της κυβέρνησης, των προβλημάτων που συνδέονται με το μεταναστευτικό-προσφυγικό φαινόμενο και άλλους συγκυριακούς παράγοντες. Με δυο λόγια, τόσο αυτό το βιβλίο όσο και άλλα τέτοια συμβάλλουν στην εθνική αυτογνωσία. Ο Μπουτάρης και ο Ζουμπουλάκης θα συνυπέγραφαν την προτροπή που αποδίδεται στον Διονύσιο Σολωμό, ότι δηλαδή «το Εθνος πρέπει να μάθει να θεωρείεθνικόό,τι είναιαληθές».

Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.