Ρόμπερτ Κάπλα: Επιβίωση ή αποτελεσματικότητα το δίλημμα της Ευρώπης

«Οταν μια μεγάλη δύναμη θέλει να είναι αποτελεσματική, πρέπει να διαθέτει όραμα. Η Ρώμη είχε όραμα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, μετά το 1945, είχαν όραμα, στο οποίο πίστευαν όλοι οι αμερικανοί πρόεδροι. Πίστευαν στη φιλελεύθερη δημοκρατία και στις ελεύθερες αγορές –και αυτά τα δύο πήγαιναν μαζί. Σήμερα όμως ο Τραμπ δεν έχει κανένα όραμα. Και αυτό μειώνει τη δυνατότητα των Ηνωμένων Πολιτειών να προβάλλουν την ισχύ τους στον κόσμο».

Τα παραπάνω λόγια ανήκουν στον Ρόμπερτ Κάπλαν. Ενας από τους κορυφαίους διανοουμένους της γεωπολιτικής σκέψης από το 1990 και μετά, ο Κάπλαν είναι ένας γοητευτικός συνομιλητής, με σκέψη ευρεία και την ίδια στιγμή βαθιά. «Το Βήμα» συνομίλησε τηλεφωνικά μαζί του πριν από λίγες ημέρες με αφορμή το νέο βιβλίο του, με τον αναμφίβολα ιντριγκαδόρικο τίτλο «The Return of Marco Polo’s World: War, Strategy, and American Interests in the Twenty-First Century».

Πριν από περίπου έναν χρόνο μάλιστα, τον Μάιο του 2017, ο Κάπλαν είχε γράψει ένα εντυπωσιακό δοκίμιο με τίτλο «The Return of Marco Polo’s World and the U.S. Military Response» για την αμερικανική δεξαμενή σκέψης «Center for a New American Security» (CNAS) –πρόπλασμα του νέου βιβλίου του.

Για τον Κάπλαν είναι σαφές ότι η διακυβέρνηση του Ντόναλντ Τραμπ συρρικνώνει δραματικά την αμερικανική επιρροή παγκοσμίως, σε μια εποχή που οι ανακατατάξεις είναι συγκλονιστικές. «Ο Τραμπ δεν ενδιαφέρεται για μια ελεύθερη και ενωμένη Ευρώπη. Αφιερώνει χρόνο στην επιδίωξη νέων εμπορικών συμφωνιών. Στην Ασία, όπου συμβαίνουν οι περισσότερες ανακατατάξεις διεθνούς ισχύος, αυτός κρίνει σκόπιμο απλώς να αναζητεί βοήθεια για το πρόβλημα της Βόρειας Κορέας. Αλήθεια, τι υποστηρίζει η Αμερική σήμερα;» αναρωτιέται.

Ενα από τα πλέον ενδιαφέροντα κεφάλαια των σύγχρονων γεωπολιτικών εξελίξεων είναι τα όσα συμβαίνουν σήμερα στην Ευρασία, ο έλεγχος της οποίας αποτελούσε στόχο και έπαθλο για όλες τις μεγάλες αυτοκρατορίες του παρελθόντος. Οπως είχε γράψει ο Κάπλαν στο δοκίμιό του για το CNAS πέρυσι, «όσο η Ευρώπη εξαφανίζεται, η Ευρασία αποκτά τη δική της συνοχή. Αυτό δεν σημαίνει ότι ενώνεται, ή ότι θα είναι σταθερή όπως ήταν η Ευρώπη την εποχή του Ψυχρού Πολέμου ή μεταψυχροπολεμικά. Η υπερήπειρος μετατρέπεται σε μια ρευστή ενότητα εμπορίου και σύγκρουσης, την ώρα που το βεστφαλιανό σύστημα κρατών αποδυναμώνεται και παλαιότερες, αυτοκρατορικές κληρονομιές –η ρωσική, η κινεζική, η ιρανική, η τουρκική –κυριαρχούν. Ολες οι κρίσεις, από την Κεντρική Ευρώπη ως την καρδιά της Κίνας, σήμερα διασυνδέονται. Υπάρχει ένα και μοναδικό πεδίο μάχης». Η αλληλεπίδραση γεωπολιτικής, τεχνολογίας και παγκοσμιοποίησης τροφοδοτεί αυτή την εξέλιξη, ενώ κανένα σχέδιο δεν την αντικατοπτρίζει καλύτερα από τον «Νέο Δρόμο του Μεταξιού» που προωθεί η Κίνα (πρόκειται για το σχέδιο «One Belt, One Road», το οποίο περιλαμβάνει τόσο χερσαίο όσο και θαλάσσιο κομμάτι).

Ρωτάμε τον κ. Κάπλαν για το αν προβλέπει το ξέσπασμα ενός μεγάλου πολέμου, ιδιαίτερα με αφορμή τη σύγκρουση στη Μέση Ανατολή και τη σφοδρή αντιπαράθεση Ισραήλ και Σαουδικής Αραβίας, από τη μία πλευρά, με το Ιράκ, από την άλλη –σε μία στιγμή μάλιστα που υπάρχει συνωστισμός «παικτών» στη συριακή «σκακιέρα». «Δεν προβλέπω μια εκτεταμένη σύγκρουση με την έννοια του όρου αυτού, αλλά μια διαρκή σύγκρουση» σημειώνει. «Αρκεί να δείτε πόσοι στρατοί και ένοπλες ομάδες συνωστίζονται στη Συρία και στο Δυτικό Ιράκ» προσθέτει, προτού στρέψει τα βέλη του στον ρόλο των Ηνωμένων Πολιτειών. «Παλαιότερα», εξηγεί, «η Ουάσιγκτον θα κινούνταν διπλωματικά. Αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι η τέλεια ευκαιρία για άσκηση διπλωματίας κορυφής. Σήμερα όμως μιλούν τα όπλα. Αυτή η εξέλιξη επιτρέπει σε χώρες όπως η Σαουδική Αραβία να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους, με απρόβλεπτες προεκτάσεις».

Η επανάκαμψη της Ρωσίας στη Μέση Ανατολή συνιστά το νέο στοιχείο, διότι μετέβαλε τις βεβαιότητες που είχαν επικρατήσει στην περιοχή μετά τον πρώτο Πόλεμο του Κόλπου το 1991. «Αυτό που έχει σημασία», τονίζει ο αμερικανός αναλυτής, «είναι να κατανοήσουμε τον διαφορετικό τρόπο προσέγγισης της Δύσης σε σχέση με τον αντίστοιχο του Βλαντίμιρ Πούτιν. Οι Δυτικοί βλέπουν τις χώρες της Βαλτικής, τη Μαύρη Θάλασσα, τη Μέση Ανατολή και την Ανατολική Μεσόγειο και την περιοχή της Λεβαντίνης ως διακριτούς χώρους. Για τον Πούτιν όμως όλες αυτές οι περιοχές διαμορφώνουν αυτό που έχω ονομάσει «Λεκάνη της Μαύρης Θάλασσας» σε ένα σχήμα ενιαίας οργανικής γεωγραφίας». Αυτό επιτρέπει στον ρώσο πρόεδρο να διαμορφώνει μια συνεκτική υψηλή στρατηγική, καθώς μάλιστα «δεν τον ενδιαφέρει να επανασυστήσει το Σύμφωνο της Βαρσοβίας, αλλά μια χαλαρή αυτοκρατορική περιοχή στην οποία δεν είναι υποχρεωμένος να επιβάλλει λύσεις. Θα μπορεί όμως, όταν δέχεται π.χ. μια πρόκληση στη Συρία, να απαντά π.χ. στη Λετονία» υπογραμμίζει ο κ. Κάπλαν.

Την ίδια στιγμή, η Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ) «βρίσκεται αντιμέτωπη με το δίλημμα: επιβίωση ή αποτελεσματικότητα; Η δημιουργία της ΕΕ ήταν απαραίτητη και αν δεν υπήρχε θα έπρεπε να την εφεύρουμε» σημειώνει. Ωστόσο, ακόμη και αν προσέφερε ένα πλαίσιο για την επίλυση διαφόρων προβλημάτων, το ερώτημα είναι πόσο ακόμη μπορεί να διευρύνεται. Πέραν του διλήμματος της ΕΕ, υπάρχει όμως και το γερμανικό δίλημμα. «Θα δρα η Γερμανία στρατηγικά ή θα παραμείνει ένα μερκαντιλιστικό κράτος; Η κίνηση προς την πρώτη επιλογή δεν φαίνεται πιθανή, ούτε η Ανγκελα Μέρκελ ούτε οι προκάτοχοί της την επέλεξαν. Η Γερμανία παραμένει σήμερα μια χώρα που αισθάνεται άβολα με την ισχύ της και αυτό δεν προβλέπεται άμεσα να αλλάξει, σίγουρα δε όχι με ακόμη έναν μεγάλο συνασπισμό που διακρίνεται για την έλλειψη δυναμισμού».

Υπάρχει, τέλος, η Κίνα. Πόσο θα επηρεάσει η άνοδός της το διεθνές σύστημα; «Η Κίνα εμφανίζεται πολύ πιο επιφυλακτική σε σχέση με τη Ρωσία. Αρκεί να δει κανείς πώς ασκεί την επιθετικότητά της στη Νότια Σινική Θάλασσα. Ο σχεδιασμός της καθοδηγείται από την επιλογή της αποφυγής σύγκρουσης με τις Ηνωμένες Πολιτείες» σημειώνει ο κ. Κάπλαν. Ο κινέζος πρόεδρος Σι Τζινπίνγκ θα παραμείνει προσεκτικός, παρά την πρόσφατη αλλαγή που τον μετατρέπει ουσιαστικά σε ισόβιο πρόεδρο. «Και αυτό για δύο λόγους. Ο πρώτος είναι ότι οι σινοαμερικανικές σχέσεις είναι πολύ περίπλοκες, ιδιαίτερα στην οικονομία. Ο δεύτερος είναι ότι το αμερικανικό Πολεμικό Ναυτικό βρίσκεται μία γενιά μπροστά από άποψη ισχύος».

«Δεν αποκλείω ελληνο-τουρκική σύγκρουση»

Ρωτάμε τον Ρόμπερτ Κάπλαν το πώς βλέπει να εξελίσσεται η σημερινή Τουρκία. «Νομίζω ότι ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν οδηγεί την Τουρκία σε αδιέξοδο» λέει. «Επί χρόνια», προσθέτει, «η Τουρκία ήταν μια δημοκρατία στην οποία ο στρατός παρενέβαινε ανά τακτά χρονικά διαστήματα ως διορθωτικός μηχανισμός. Ο Ερντογάν έχει αποδυναμώσει τον στρατό, ενώ ο ίδιος γίνεται όλο και πιο αυταρχικός, υποκύπτοντας παράλληλα σε προσωπικά συναισθήματα. Νόμισε π.χ. ότι μπορούσε να καθορίσει την πορεία των γεγονότων στη Συρία, αλλά απέτυχε».
Το πρόβλημα της Τουρκίας μοιάζει δομικό. Οσο ο κ. Ερντογάν πολεμάει τους Κούρδους εκτός συνόρων, τόσο πυροδοτεί μια πιθανή «κουρδική έκρηξη» εντός Τουρκίας. Το αν θα μπορούσε αυτό να έχει επιπτώσεις και για την Ελλάδα, είναι το επόμενο φυσικό ερώτημα. «Ενας ηγέτης που βρίσκεται υπό τέτοια πίεση στα ανατολικά του σύνορα θα μπορούσε να επιδιώξει να τη διοχετεύσει προς άλλη κατεύθυνση, ίσως στην Ανατολική Μεσόγειο ή και στο Αιγαίο που λόγω των πολλών ελληνικών νησιών τόσο κοντά στον γεωγραφικό όγκο της Ανατολίας συνιστούν μια πολύ σπάνια περίπτωση. Δεν θα μπορούσα να αποκλείσω τον κίνδυνο μιας σύγκρουσης» καταλήγει.