Ο Λάζαρης, ο Ανδρουλάκης, η σφυρίδα και ο Συνασπισμός

Φθινόπωρο του 1988. Το ζοφερό πολιτικό κλίμα που διαμόρφωναν τα σκάνδαλα και η πόλωση της δραματικής εκείνης περιόδου κυριαρχούσε κλονίζοντας συθέμελα την κυβέρνηση του ασθενούντος Ανδρέα Παπανδρέου. Ο πρώην υπουργός του ΠαΣοΚ Απόστολος Λάζαρης, ο οποίος έφυγε από τη ζωή την περασμένη Τετάρτη πλήρης ημερών, σε ηλικία 97 ετών, λίγες ημέρες προτού αποχωρήσει και τυπικά από το κόμμα το οποίο υπηρέτησε από την αρχή με συνέπεια και σθένος, τηλεφωνεί στο τότε στέλεχος του ΚΚΕ Μίμη Ανδρουλάκη: «Μου έστειλαν μια μεγάλη σφυρίδα και είπα και του Γιάννη (Αλευρά) να έρθει αύριο το μεσημέρι να τη φάμε». Δεν θα ήταν η πρώτη φορά που θα έτρωγαν μαζί συζητώντας για τις ραγδαίες πολιτικές εξελίξεις σε μια προσπάθεια εξεύρεσης προοδευτικής διεξόδου από τη βαθιά πολιτική και κοινωνική κρίση που μάστιζε τη χώρα. Είχαν καταναλωθεί αρκετές… σφυρίδες στα τραπεζώματα εκείνα, καθώς από καιρό καταβάλλονταν προσπάθειες ίδρυσης της Προοδευτικής Συμπαράταξης. Στις επαφές αυτές συμμετείχαν προσωπικότητες όπως ο Απόστολος Λάζαρης, ο Γεράσιμος Αρσένης κ.ά. Την ημέρα που είχε προγραμματιστεί το γεύμα, η εφημερίδα «Αυριανή» κυκλοφόρησε με τίτλο «Αποστασία», ενώ ο Ανδρέας Παπανδρέου κατήγγειλε σε έκτακτη συνέντευξη Τύπου το σχέδιο της «νέας αποστασίας» παραπέμποντας στο σκοτεινό 1965.

«Εντρομος ο Αλευράς δεν ήρθε στο ραντεβού για τη σφυρίδα» θυμάται ο κ. Ανδρουλάκης, ο οποίος παραπέμποντας στις μαρτυρίες που παραθέτει στο βιβλίο του για τον Μίκη Θεοδωράκη («Σαλός Θεού. Ο μυστικός Μίκης», εκδόσεις Πατάκη), σημειώνει: «Πάντα σκεφτόμασταν ότι αν τα πράγματα έφταναν τότε σε πλήρες αδιέξοδο, ο Γιάννης Αλευράς θα μπορούσε ενδεχομένως και λόγω του θεσμικού του ρόλου ως Προέδρου της Βουλής, αλλά και λόγω χαρακτήρα, να δράσει κατευναστικά, διαμεσολαβητικά, και ίσως και να ηγηθεί μετεκλογικά μεταβατικού κυβερνητικού σχήματος, εννοείται όχι ως αντι-Ανδρέας». Οι εξελίξεις δεν ευνόησαν ένα τέτοιο σενάριο. Οι παρασκηνιακές διεργασίες κορυφώθηκαν και οι ζυμώσεις στον χώρο μεταξύ ΠαΣοΚ και Αριστεράς συνεχίζονταν. Ηταν η περίοδος που η συγκρότηση του Συνασπισμού της Αριστεράς και της Προόδου βρισκόταν στην τελική ευθεία (το κοινό πόρισμα ΚΚΕ-ΕΑΡ ανακοινώθηκε τον Δεκέμβριο του ’88).

Η εκτίμηση που έτρεφε στο πρόσωπο του Απόστολου Λάζαρη η τότε ηγεσία του ΚΚΕ και προσωπικά ο Χαρίλαος Φλωράκης ήταν μεγάλη. Ο κ. Ανδρουλάκης, ο άνθρωπος που βρισκόταν πίσω από όλες τις διεργασίες και ζυμώσεις της εποχής για τη συσπείρωση της Αριστεράς και τη συμπόρευση σε αυτή την προσπάθεια και πασοκογενών δυνάμεων, διέκρινε στο πρόσωπο του λευκαδίτη πολιτικού και καθηγητή Οικονομικών κάτι πέρα από μια απλή συγκυριακή συνεργασία: θεωρούσε ότι η μετριοπαθής και συνετή προσωπικότητα και το κύρος του στον χώρο του ΠαΣοΚ αλλά και της Αριστεράς (υπήρξε ΕΠΟΝίτης και Μακρονησιώτης), μπορούσε να έχει προγραμματική και κυβερνητική διάσταση. Θεωρούσε, δηλαδή, ότι ο Απόστολος Λάζαρης ήταν ο άνθρωπος που θα μπορούσε να ηγηθεί, άποψη που δεν υποστήριζε μόνον εκείνος. Ηταν όμως μια προσπάθεια που ματαιώθηκε στην πορεία, καθώς οι όροι σύγκλισης και σύμπραξης μεταξύ του ΚΚΕ και της ΕΑΡ του Λεωνίδα Κύρκου περιχαράκωσαν τους ρόλους και το πολιτικό εύρος του εγχειρήματος. Ο ίδιος ο κ. Ανδρουλάκης θεωρεί ατύχημα το γεγονός ότι ο Λάζαρης δεν πήρε μέρος στην τελική φάση της συγκρότησης του Συνασπισμού, καθώς η προσχώρησή του σε αυτόν θα του προσέδιδε πιο πλατιά φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά.

«Θεωρούσα αυτονόητο ότι ο καθηγητής Απόστολος Λάζαρης, πρώην υπουργός, μετριοπαθής, με άριστη κατάρτιση και προϊστορία στην ΕΠΟΝ, θα έπρεπε να έχει κι αυτός έναν διακριτό ρόλο στο ηγετικό σχήμα, καθώς θα σηματοδοτούσε με τον καλύτερο τρόπο τον σοσιαλιστικό χώρο. Δηλαδή θα ξεφεύγαμε από τα όρια μιας επανένωσης των δύο ΚΚ. Ο Χαρίλαος και ο Μίκης (Θεοδωράκης) είχαν θερμές σχέσεις μαζί του και είχαν γίνει ανάλογα γεύματα στο πρόσφατο παρελθόν. Ομως με φορτικό τρόπο ο Λεωνίδας έπεισε τον Χαρίλαο να μοιραστούν τους ρόλους –ο πρώτος, Γραμματέας και Κοινοβουλευτικός Εκπρόσωπος· ο άλλος, Πρόεδρος –υπερβέβαιος μάλλον ότι με τη ρητορική του δεινότητα θα υπερκαλύψει τον μετρημένο Καρδιτσιώτη. Τη συμφωνία κατέγραψαν σε μια χαρτοπετσέτα της ψαροταβέρνας του Χαλανδρίου και σε κάθε διαφωνία ο ένας την επέσειε στον άλλο» αναφέρει ο κ. Ανδρουλάκης.

Ο Μίκης Θεοδωράκης έμεινε εκτός, καθώς ο Λεωνίδας Κύρκος φοβόταν ότι η εμπλοκή του και μάλιστα σε ηγετικό ρόλο θα τίναζε στον αέρα την όλη προσπάθεια, ενώ ο Απόστολος Λάζαρης κράτησε σαφείς αποστάσεις ασφαλείας. Ο ίδιος προέκρινε τη διαμόρφωση ενός τρίτου αριστερού πολιτικού πόλου διαφωνώντας με τη συνεργασία ΚΚΕ-ΕΑΡ, πιστεύοντας ότι αν ο Χαρίλαος Φλωράκης έκανε ανοίγματα προς τον δυσαρεστημένο κόσμο του ΠαΣοΚ, θα διαμορφωνόταν μια νέα δυναμική. Σύμφωνα με τον βιογράφο του Χαρίλαου Φλωράκη, Χρήστο Θεοχαράτο, ο Λάζαρης είχε εκθέσει τις απόψεις του αυτές στον τότε ηγέτη του ΚΚΕ: ότι αν δηλαδή δεν συνεργαζόταν με την ΕΑΡ αλλά καλούσε τον υγιή κόσμο του ΠαΣοΚ να εργαστούν από κοινού για την (προδομένη) Αλλαγή, ο νέος πολιτικός φορέας θα εξασφάλιζε ένα σημαντικό ποσοστό στις εκλογές και το ΠαΣοΚ θα μπορούσε να απαλλαγεί από τους επίορκους και τα βαρίδια που το έσυραν στον βούρκο των σκανδάλων.

Την περίοδο εκείνη (Νοέμβριος ’88) ο Ανδρέας Παπανδρέου κάλεσε τον Λάζαρη, με τον οποίο συνδεόταν από τη δεκαετία του ’60 στο πλαίσιο του Κέντρου Οικονομικών Ερευνών, το κατοπινό Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών – ΚΕΠΕ (μαζί και με τον Αδαμάντιο Πεπελάση). Ο Ανδρέας εκτιμούσε ιδιαίτερα τις γνώσεις και τις απόψεις του Λάζαρη, όπως και το ήθος και την εντιμότητά του. Μάλιστα το 1978 του ζήτησε να ηγηθεί της Επιτροπής Ανάλυσης και Προγραμματισμού της ανερχόμενης δύναμης εξουσίας που ήταν το ΠαΣοΚ. Στην πρώτη κυβέρνηση, 1981, ο Λάζαρης ανέλαβε το νευραλγικό πόστο του υπουργού Συντονισμού (1981-82) και κατόπιν του υπουργού Προεδρίας (1984-85). Οι επιφυλάξεις και οι αντιρρήσεις του για πλευρές της οικονομικής πολιτικής που ασκήθηκε από το ΠαΣοΚ επιβεβαιώθηκαν αργότερα με δραματικό τρόπο, παρά τις προειδοποιήσεις του μέσω σχετικών εκθέσεων που είχε συντάξει. Ο Παπανδρέου, λοιπόν, εμπιστευόταν την άποψή του, χωρίς να την υιοθετεί κιόλας. Ο Λάζαρης του είπε στη συνάντηση αυτή ορθά-κοφτά να λάβει δραστικές πρωτοβουλίες στον τομέα της κάθαρσης διώχνοντας όσους εμπλέκονταν στα σκάνδαλα, άποψη που διατύπωσε στον τότε πρωθυπουργό και ο Αλευράς.

Οι αποκαλύψεις για το σκάνδαλο Κοσκωτά κλιμακώνονταν ημέρα με την ημέρα, ενώ η απόφαση του Παπανδρέου αντί να λάβει δραστικά μέτρα, όπως του ζητούσε ο Λάζαρης, να καταγγείλει σχέδιο αποσταθεροποίησης, ώθησαν τον πρώην υπουργό στην αποχώρηση. Στις 15 Νοεμβρίου 1988 ο Λάζαρης έστειλε στον Ανδρέα την επιστολή παραίτησής του από βουλευτή και μέλους του ΠαΣοΚ αποκαλώντας «κατάπτυστα» τα σενάρια περί αποστασίας κ.λπ. Ο Χαρίλαος εντυπωσιάστηκε από την κίνησή του και κυρίως από το περιεχόμενο της επιστολής του. «Εχει νεφρά ο άνθρωπος. Μακάρι να ερχόταν μαζί μας να ηγηθεί του Συνασπισμού» είχε πει στον Θεοχαράτο. Ο Λάζαρης όμως δεν θα προσχωρήσει στον νέο σχηματισμό. Θα δηλώσει βεβαίως τον Φεβρουάριο του ’89 ότι στηρίζει τις προσπάθειές του, ενώ θα καλέσει την ηγεσία του να κάνει άνοιγμα προς το Κέντρο. Λίγες ημέρες μετά θα εμφανιστεί με την ηγεσία του ΣΥΝ στο Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας. Θα μεσολαβήσουν οι εκλογές του Ιουνίου ’89 και η συγκυβέρνηση Τζαννετάκη (ΝΔ-ΣΥΝ), ενώ στις εκλογές του Νοεμβρίου του ίδιου χρόνου ο Απόστολος Λάζαρης θα κατορθώσει το ακατόρθωτο: να κατέλθει στη μονοεδρική εκλογική περιφέρεια της γενέτειράς του Λευκάδας ως κοινός υποψήφιος του ΠαΣοΚ και του Συνασπισμού, παραμένοντας πιστός μέχρι τέλους στην ιδέα της συνεργασίας των προοδευτικών δυνάμεων.