Δημιουργική ασάφεια: τέχνασμα ή εργαλείο συνεννόησης;

Ο όρος «δημιουργική ασάφεια» έγινε πλατιά γνωστός στη χώρα μας το 2015, από τον τότε υπουργό Οικονομικών Γιάνη Βαρουφάκη. Τον Φεβρουάριο εκείνης της χρονιάς ο Γ. Βαρουφάκης παραδέχθηκε ότι η συμφωνία με τους δανειστές ήταν γεμάτη ασάφειες, δηλώνοντας εντούτοις περήφανος για αυτές. Τις χαρακτήρισε μάλιστα «δημιουργικές ασάφειες» και είπε: «Οχι μόνο εμείς, αλλά και οι Ευρωπαίοι ήθελαν ασάφειες ώστε να περάσουν τη συμφωνία από τα κοινοβούλιά τους […] Εκείνοι μου το ζήτησαν. Δεν δουλεύουμε κανέναν, εκείνοι μου το ζήτησαν για να το περάσουν από τη Βουλή τους, ότι είναι καλύτερα να το αφήσουμε φλου».

Η δημιουργική ασάφεια φυσικά δεν είναι απλώς κάτι «φλου». Ο όρος έχει πίσω του ιστορία μισού αιώνα. Κρατάει από τον Ψυχρό Πόλεμο. Εισηγητής του είναι ο αμερικανός πρώην υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Χένρι Κίσινγκερ, ο οποίος όρισε ως δημιουργική ασάφεια σε μια συμφωνία την ηθελημένα ασαφή ή αμφίσημη με αφαίρεση των σημείων αιχμής διατύπωση, ώστε όλες οι εμπλεκόμενες πλευρές να μπορούν να προσδώσουν τη δική τους ερμηνεία για το περιεχόμενο και συνεπώς να μπορούν να την υπογράψουν. Με λίγα λόγια, όλα να είναι αποχρώσεις του γκρι, και μάλιστα πάνω από πενήντα.

Τίθεται όμως εύλογα το εξής ζήτημα: Μήπως η δημιουργική ασάφεια είναι ένα «τέχνασμα μεταγλώττισης» με στόχο να συγκλίνουν οι απόψεις και τελικά να συμφωνούν όσοι διαφωνούν και κάποιος να καρπώνεται τα κέρδη της συμφωνίας; Οταν ανοίγει ο χώρος στη θολή και ομιχλώδη διατύπωση διαφορετικών ερμηνειών, φυσικό είναι καθένας να χρησιμοποιεί τη δική του ερμηνεία κατά το δοκούν. Οι θολές αυτές διατυπώσεις υπάρχουν λοιπόν για να αποπροσανατολιζόμαστε ή για να κάνουμε λογικούς συμβιβασμούς προσβλέποντας ίσως σε ευνοϊκότερους συσχετισμούς και βελτιωμένες μακροπρόθεσμες συνθήκες; Και, κυρίως, είναι μια πρακτική η οποία έχει την ίδια ισχύ και στην πολιτική και στη διπλωματία;

Το Oxford English Dictionary ορίζει τη διπλωματία ως τη διαχείριση των διεθνών σχέσεων μέσω διαπραγματεύσεων. Είναι η μέθοδος ρύθμισης και διευθέτησης των διεθνών σχέσεων μέσω των πρέσβεων και των απεσταλμένων. Η διπλωματία θεωρείται η εφαρμογή της «ευφυΐας» και της διακριτικότητας κατά την επαφή μεταξύ των επίσημων εκπροσώπων των κυβερνήσεων των κρατών κατά τη διεξαγωγή διαπραγματεύσεων με ειρηνικά μέσα.

Τι κοινά έχουν η πολιτική και η διπλωματία; Και οι δύο περιγράφουν την αλληλεπίδραση μεταξύ ομάδων, όπου οι ομάδες μπορούν να είναι ένα ή περισσότερα πρόσωπα με ανταγωνιστικά συμφέροντα.

Η πολιτική αναφέρεται στις αλληλεπιδράσεις γύρω από τη διακυβέρνηση και τη λήψη αποφάσεων γενικά. Είτε πρόκειται για εξωτερική είτε για εσωτερική, οικογενειακή πολιτική, πολιτική στην Παιδεία, στην Υγεία, η πολιτική που ασκεί η κυβέρνηση μιας χώρας αφορά νευραλγικούς χώρους όπου διακυβεύεται ο κοινωνικός μας βίος και περιγράφει τη σημερινή κατάσταση των υφιστάμενων σχέσεων και τον τρόπο με τον οποίο οι ομάδες θα έπρεπε να συμπεριφέρονται για την προώθηση των συμφερόντων τους. Είναι κομβικό ότι αυτές οι αλληλεπιδράσεις περιλαμβάνουν τα πάντα: από εορτασμούς έως διαπραγματεύσεις, από εκλογές μέχρι πολέμους.

Η διπλωματία αποτελεί το υποσύνολο της πολιτικής που ασχολείται με την ειρήνη. Οταν κάποιος επεμβαίνει διακριτικά για να σταματήσει μια σύγκρουση ή παραχωρεί ένα «σημείο» στον «αντίπαλο» χωρίς επιχείρημα, ακούμε συνήθως το σχόλιο: «Πόσο διπλωματικό». Στην απευκταία περίπτωση που τα κράτη ξεκινούν συρράξεις θεωρείται πως «η διπλωματία απέτυχε».

Για να επιστρέψουμε στη δημιουργική ασάφεια, αυτή είναι η –από πρόθεση –χρήση ασαφών, γενικόλογων εννοιών ή φράσεων σε ένα γραπτό κείμενο (απόφαση, συμβόλαιο, συμφωνία). Εννοιών ή φράσεων που ενώ η άλλη πλευρά θεωρεί ότι η έννοια ή η φράση αυτή σημαίνει Α, ο συντάξας γνωρίζει ότι μπορεί να σημαίνει Α, αλλά και Β. Στην περίπτωση διαφωνίας τους, έχει τη δυνατότητα να υποστηρίξει ότι αυτό που είχε γραφτεί ερμηνευόταν ως Β. Η δημιουργική ασάφεια στην πολιτική βοηθάει στην ενσωμάτωση, στη σύνθεση και στη συνέργεια. Είναι επακόλουθο της ανάγκης να συνδεθούν οι αξιώσεις των διαβουλευομένων με πιο πλατιά αρεστές θέσεις. Μπορεί να καταφέρει να συγκλίνουν αντιτιθέμενες μεταξύ τους έννοιες, για παράδειγμα η βιομηχανική ανάπτυξη με την οικολογική προστασία.

Η δημιουργική ασάφεια, όπως είναι γνωστό, έχει χρησιμοποιηθεί για προβλήματα των χωρών οι οποίες εμφανίζουν τάσεις απόσχισης (Σκωτία, Βέλγιο, Καναδάς). Χρησιμοποιήθηκε επίσης κατά τη διάρκεια χρηματοπιστωτικών κρίσεων, όπου η έννοια της οικονομικής διάσωσης είναι ούτως ή άλλως αμφίσημη. Ακόμα και στις επαγγελματικές αλλά και στις διαπροσωπικές σχέσεις (στους γάμους, στις συμβιώσεις) αξιοποιείται ώστε αυτές να διατηρήσουν τις όποιες εύθραυστες ισορροπίες και να έχουν μακροζωία.

Η παρρησία, η δημοκρατία και ο πλουραλισμός είναι φυσικά ό,τι καλύτερο. Πόσο σίγουροι είμαστε όμως ότι η άλλη πλευρά (όποια είναι αυτή) είναι έτοιμη να ακούσει τα πάντα να λέγονται με το όνομά τους; Πόσο σίγουροι είμαστε ότι οι ευθείες ερωτήσεις ή οι διατυπώσεις που δεν επιδέχονται διαφορετική ερμηνεία δεν κινδυνεύουν να οδηγήσουν τις αντιτιθέμενες πλευρές που διαπραγματεύονται σε σύγκρουση και εν τέλει στην καταστροφή;

Εξάλλου η δημιουργική ασάφεια δεν περιορίζεται στη διπλωματία και στην πολιτική. Ισχύει και στην τέχνη. Γιατί και στην τέχνη το τι βλέπει ο καθένας είναι μια σύνθεση από ατομικές εντυπώσεις, μια ασαφής εικόνα που αναγνωρίζει ο δέκτης ως ένας άλλος δημιουργός. Κάθε νέα ερμηνεία αντανακλά την οπτική αντίληψη που θέλει ο δέκτης. Γι’ αυτό και οι δημιουργοί αποζητούν συχνά να μάθουν τις ερμηνείες των άλλων για το έργο τους.

Γιατί μας αρέσουν κάποια έργα τέχνης περισσότερο από άλλα; Σύμφωνα με μια δημοφιλή θεωρία, το ζήτημα είναι η «επεξεργασία της ευχέρειας». Σε σύγκριση με ένα έργο του Μότσαρτ, μπορούμε να κατανοήσουμε πολύ πιο εύκολα ένα απλό ποπ τραγούδι και αυτή η έλλειψη άσκησης μεταφράζεται σε απόλαυση.

Μέσα στην ασάφεια χωρά η υποκειμενική ερμηνεία, δηλαδή χωράει ο άλλος. Τα εργαλεία είναι ίδια: η γλώσσα, το ύφος, η δομή. Εκείνο που αλλάζει είναι οι προθέσεις του δημιουργού. Η αντίληψή του για τον κόσμο, η επινόηση ενός νέου περιβάλλοντος. Η άρση του απόλυτου, της βεβαιότητας. Η διαρκής αλλαγή με έναν τρόπο που χωράει ο άλλος μέσα. Αυτό δίνει ένα βαθιά ανθρώπινο περιεχόμενο και μια αυθεντική ευδαιμονία. Μας κάνει συνδημιουργούς.

Και στην ποίηση επίσης, καθώς λέει ο Κ. Παλαμάς, «Το χαρακτηριστικόν στοιχείον του ύψους ποιητικών αριστουργημάτων είναι η ασάφεια, η σκοτεινότητα, η υπαινικτικότητα…».

Η δημιουργική ασάφεια στην τέχνη μπορεί λοιπόν να είναι το επιδιωκόμενο. Στη λογοτεχνία ακόμα η ύπαρξη π.χ. ενός αναξιόπιστου αφηγητή –μια αφηγηματική τεχνική που έχουν χρησιμοποιήσει πολλοί μεγάλοι συγγραφείς, όπως ο Φόκνερ –δημιουργεί ένα περιβάλλον όπου έχουμε καταστολή της δυσπιστίας με ταυτόχρονη εμπιστοσύνη σε αυτά που δομούνται, έως ότου καταλάβουμε ότι είναι εντελώς υποκειμενικές απόψεις ενός ταραγμένου μυαλού. Η επανάγνωση ωστόσο ενός τέτοιου κειμένου μάς ολοκληρώνει έναν κόσμο πιθανόν πολύ πιο δραστικά από όσο εάν είχαμε αντικειμενικό τριτοπρόσωπο αφηγητή.

Εν κατακλείδι η «ασάφεια» εξαιτίας της πολυσημίας είναι εξ ορισμού ένα δύσκολο εργαλείο, το οποίο μπορεί να οδηγήσει σε μικρά θαύματα αλλά και σε μικρές ή μεγάλες καταστροφές. Υπόσχεται σε όλους λάβαρα νικητή χωρίς να δίνει σε κανέναν τίποτε βραχυπρόθεσμα, ενώ στο τέλος επικρατεί κατά κανόνα ο ισχυρότερος. Και στην πολιτική και στην τέχνη και σε όποιους τομείς μπορούμε να τη συναντήσουμε, είναι αφήγηση που χρειάζεται μαστοριά, ένα συγκροτημένο νήμα και μια οξυδερκή σκέψη, έναν στοχασμό που να ξεφεύγει από το απλώς επίκαιρο και να αγκαλιάζει το ευρύ, το Μεγάλο.

Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.