Τα ζώα έχουν ιδέες

Condillac
Πραγματεία για τα ζώα
Μετάφραση – επίμετρο Μιχάλης Πάγκαλος
Εκδόσεις Πόλις, 2017
σελ. 208, τιμή 14 ευρώ

«Ο κάστορας ζωγραφίζει νοερά το φράγμα που θα χτίσει, όπως και το πουλί τη φωλιά που θα κατασκευάσει. Αυτά τα ζώα δεν θα έκαναν τέτοια έργα, αν η φαντασία δεν τους παρείχε το πρότυπο» γράφει ο αβάς Etienne Bonnot de Condillac (1714-1780) υποστηρίζοντας πως τα ζώα έχουν ιδέες και μνήμη, μπορούν να συγκρίνουν και να κρίνουν.

Ο Condillac γεννιέται την εποχή του Διαφωτισμού, όταν η ορθή μέθοδος του Καρτέσιου κυριαρχεί, η φύση απομαγεύεται και ο άνθρωπος γεμάτος ευφορία και αισιοδοξία πιστεύει ότι μπορεί να δώσει απαντήσεις σε όλα τα ερωτήματα. Η παρατήρηση, το πείραμα, η γενίκευση, η πίστη στην αντικειμενικότητα του σκεπτόμενου υποκειμένου, που διαχωρίζεται απόλυτα από το αντικείμενο της μελέτης του, οδηγούν στην ανάπτυξη της επιστήμης.

Παρά ταύτα, σχεδόν ταυτόχρονα με το ρομαντικό κίνημα, μέσα στους κόλπους του Διαφωτισμού αρχίζουν να εκφράζονται κάποιες αμφισβητήσεις για την «κανονικότητα», τις γενικές προτάσεις και τον ορθό λόγο, που μόνο ο άνθρωπος θεωρείται ότι διαθέτει. Ενας από αυτούς είναι ο Condillac που περιφρονεί τις γενικεύσεις και αρνείται τον διαχωρισμό ψυχής και σώματος.

Πάνω σε αυτόν τον διαχωρισμό βασίζονται και οι ιδέες του Ντε Μπιφόν για τα ζώα, τις οποίες αντικρούει ο Condillac στην Πραγματεία για τα ζώα, ενώ παράλληλα δείχνει την περιφρόνησή του προς τον Καρτέσιο που τα θεωρούσε απλώς αυτόματα.

Ο Ντε Μπιφόν πίστευε ότι τα ζώα είναι υλικά όντα που αισθάνονται, αλλά έχουν μόνο σωματικές αισθητηριακές εντυπώσεις και καθόλου πνευματικές, όπως έχει ο άνθρωπος. Στην άποψη του Ντε Μπιφόν ότι τα ζώα μπορεί να αισθάνονται αλλά δεν διαθέτουν κανενός είδους γνώση, ο Condillac απαντά ότι είναι αδύνατον να θεωρήσουμε πως οι λειτουργίες τους είναι καθαρά μηχανικές και καθορίζονται μόνο από το ένστικτο, την όρεξη και τα διάφορα ερεθίσματα. Τα ζώα, τονίζει, κάνουν προμελετημένες κινήσεις ανάλογα με την περίσταση, μεριμνούν για την αυτοσυντήρησή τους, αποφεύγουν τους εχθρούς τους και αναζητούν το φιλικό και το οικείο. Οι αντιδράσεις αυτές φανερώνουν ότι διαθέτουν γνώση και κρίση που τα καθοδηγούν να δράσουν ανάλογα. Το ζώο μπορεί να κρίνει τι μπορεί να προσδοκά ή τι πρέπει να φοβάται, τι θα έχει ως αποτέλεσμα την ηδονή ή την οδύνη, και δεν αποφασίζει τις κινήσεις του παρά μόνο αφού συγκρίνει τα αισθήματα που νιώθει.

Στη συνέχεια ο Condillac εξηγεί τη γέννηση των ικανοτήτων των ζώων και το γιατί εμφανίζεται μια ομοιομορφία στις λειτουργίες τους. Το γνωστικό σύστημα όλων των ζώων, γράφει, ξεκινά από τις ανάγκες, οι οποίες δημιουργούν δίνες μέσα στη μνήμη. Οι δίνες αυτές ανασχηματίζονται συνεχώς, μαθαίνουν τα ζώα να χρησιμοποιούν το σώμα τους, να δημιουργούν ιδέες και να επινοούν διάφορες λύσεις. Σε ό,τι αφορά την ομοιομορφία στις κινήσεις τους, αυτό συμβαίνει διότι τα ζώα δεν έχουν αναπτύξει την ικανότητα της μίμησης, δεν αντιγράφουν, κάνουν τις κινήσεις που γνωρίζουν συνεχώς. Οι συνήθειές τους αποτελούν ένα μάλλον απλό σύστημα, διότι οι ανάγκες τους δεν είναι πολλές. Ομως, οι ιδέες και οι ικανότητές τους σχηματίζουν ένα τέλειο σύστημα.

Οι ανθρώπινες κοινωνίες αλλάζουν επειδή οι άνθρωποι ζουν μαζί και αλληλοεπηρεάζονται. Αν ο καθένας ζούσε μόνος του, θα ακολουθούσε τις ανάγκες του και θα έκανε όμοια πράγματα κάθε φορά. Επιπροσθέτως, στον άνθρωπο οι ανάγκες είναι περισσότερες από των υπόλοιπων ζώων και πολλαπλασιάζονται συνεχώς. Κάποια στιγμή δεν καλύπτονται με τις αποκτημένες γνώσεις και τότε αυτές απορρίπτονται και αναζητούνται νέες ιδέες που θα αναπτύξουν καινούργιες ικανότητες.

Σε ό,τι αφορά τον λόγο, τα ζώα μεταδίδουν ένα πολύ μικρό σύστημα ιδεών γιατί σκέφτονται ξεχωριστά, συνεργάζονται με περιορισμένο αριθμό ατόμων και κάνουν πολύ λίγες αφαιρέσεις, καθώς οι ανάγκες τους αφορούν πρακτικές γνώσεις που δεν απαιτούν πολύπλοκους συλλογισμούς. Ο άνθρωπος αναστοχάζεται πάνω στις αποκτηθείσες γνώσεις και, επιπλέον, ενώ η φιλαυτία στα ζώα σχετίζεται με την αυτοσυντήρηση και μόνο, στον άνθρωπο υπάρχουν πολλές επιθυμίες και άπειρες ανάγκες.

Οι απόψεις του Condillac είναι σχολαστικά τεκμηριωμένες με πλήθος παραδειγμάτων και συνάδουν, εν πολλοίς, με τις ιδέες των βιολόγων σχετικά με τις ομοιότητες μεταξύ των όντων. Υποστηρίζει πειστικά ότι υπάρχει ένα γενικό σύστημα που διαθέτουν όλα τα έμψυχα όντα, ανθρώπινα και μη, και ότι όλες οι ζωικές λειτουργίες έχουν την ίδια πηγή: την αισθητηριακή εντύπωση και τις ανάγκες. Η αναζήτηση της ηδονής και η αποφυγή της οδύνης εκπαιδεύουν, βοηθούν την ψυχή και το σώμα να αποκτήσουν όλες τις αναγκαίες συνήθειες για τη συντήρηση του ατόμου και δημιουργούν όλες τις ικανότητες.

Η λεπτή ειρωνεία του Condillac καθώς «συνομιλεί» με τους αντιπάλους του που δεν αποδέχονται τις ικανότητες και τα αισθήματα των ζώων, το χιούμορ του και τα παραδείγματα που χρησιμοποιεί καθιστούν το βιβλίο συναρπαστικό. Σε αυτό συντελεί και η πολύ καλή μετάφραση του Μιχάλη Πάγκαλου, ο οποίος στο κατατοπιστικό επίμετρό του μας δίνει μια εικόνα της εποχής του Condillac και παραλληλίζει τις ιδέες του με εκείνες σύγχρονων στοχαστών που υποστηρίζουν τα δικαιώματα των ζώων και την ηθική συμπεριφορά απέναντί τους.

Η κυρία Αννα Λυδάκη είναι καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.