«Μεγαλοφυής» αντίφαση

Τόμας Καρλάϊλ
Sartor Resartus
Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια Χριστίνα Μπάμπου-Παγκουρέλη
Εκδόσεις Αμολγός, 2018
σελ. 368, τιμή 19,61 ευρώ

Το Sartor Resartus είναι ένα δύσκολο αλλά ταυτοχρόνως ερεθιστικό και σημαντικό βιβλίο τόσο αυτό καθαυτό όσο και για το ότι ο συγγραφέας του Τόμας Καρλάιλ άσκησε τεράστια επίδραση όχι μόνο στην εποχή του αλλά και στους μοντερνιστές του 20ού αιώνα. Ο έλληνας αναγνώστης –μολονότι η μεταφράστριά του Χριστίνα Μπάμπου-Παγκουρέλη, που έκανε εξαιρετική δουλειά, φρόντισε να εφοδιάσει το βιβλίο με μια κατατοπιστική εισαγωγή και πλήθος σημειώσεων –καλό είναι να έχει δίπλα του και ένα εγκυκλοπαιδικό λεξικό για να μπορεί να συνθέσει το παζλ των αναφορών και των παραθεμάτων που περιέχει αυτό το «μυθιστόρημα», το οποίο δεν είναι ακριβώς μυθιστόρημα. Ή δοκίμιο, που είναι και δεν είναι δοκίμιο ή φιλοσοφική διατριβή. Πρόκειται για εντυπωσιακό υβρίδιο –πρωτοποριακό για τα δεδομένα της εποχής, ακόμη και για τα δικά μας.

Σε γενικές γραμμές έχουμε την ιστορία ενός γερμανού φιλοσόφου, του Χερ Διογένη Τόιφελσντρεκ (που σημαίνει «Διαβόλου περιττώματα»), καθηγητή της Επιστήμης των όντων γενικώς, ο οποίος έχοντας περάσει χρόνια αναζητώντας την απόλυτη –και προσωπική –αλήθεια καταλήγει να ζει απομονωμένος στο σπίτι του στη Βαϊνγκάσε (που σημαίνει «Πάροδο της φαντασίας»), σε μια πόλη ονόματι Βάισνιχτβο (που θα πει «Δεν-ξέρω-πού»), όπου γράφει ένα περισπούδαστο σύγγραμμα για την Προέλευση και επιρροή των ενδυμάτων.

Ο φιλόσοφος αναπτύσσει εδώ την γκροτέσκα ιδέα ότι «η κοινωνία έχει θεμελιωθεί επάνω στο ύφασμα». Αλλά ο Καρλάιλ μάς προετοιμάζει εξαρχής για αυτό, στον τίτλο του βιβλίου του, που είναι μια μεγαλοπρεπέστατη λατινικούρα: Sartor Resartus σημαίνει Ο ράφτης ξαναραμμένος. Θα διαβάσουμε λοιπόν μια παρενδυτική, σε τελική ανάλυση, σάτιρα που είναι όμως και κριτική των ηθών και του πολιτιστικού περιβάλλοντος με πλήθος αναφορών στο απώτατο παρελθόν και στην αρχαιότητα. Κι ακόμη: ένα βιβλίο με μεταφυσικές προεκτάσεις και άλλες τόσες υπερβάσεις, σολιψιστικό τη μια στιγμή και ρεαλιστικό την αμέσως επόμενη. Ολοκληρώνοντάς το –και αξίζει τον κόπο –ο αναγνώστης θα αποκτήσει μια καθαρή ιδέα του πώς το βιβλίο αυτό σηματοδοτεί το πέρασμα από τον ρομαντισμό στη βικτωριανή εποχή και γιατί επηρέασε τόσο πολύ τον Εμερσον, τον Γουόλτ Γουίτμαν, τον Μέλβιλ και τον Θορό στις ΗΠΑ, ίσως ακόμα και την Εμιλι Ντίκινσον και τον Μαρκ Τουέιν.

Το ζήτημα της επίδρασης άλλωστε ήταν επόμενο να απασχολήσει εδώ και τον Χάρολντ Μπλουμ, ο οποίος υποστηρίζει πως το Sartor Resartus παρουσιάζει πολλές θεματικές ομοιότητες με το Ξύπνημα των Φίνεγκαν του Τζόις. Ας προσθέσω πως η χρήση ψευδεπίγραφων ονομάτων στο βιβλίο του Καρλάιλ επηρέασε πολλούς μοντερνιστές, λίγο ή πολύ, όπως λ.χ. τον Ελιοτ στην Ερημη χώρα, τον Πάουντ στο Χιου Σέλγουιν Μόμπερλι ή ακόμα περισσότερο τον Μπόρχες, που έτρεφε απεριόριστο θαυμασμό για τον Καρλάιλ. Αλλά ο συγγραφέας αυτός, που τον εκτιμούσε ένας τέτοιας αξίας σολιψιστής, όπως ο Μπόρχες, θαυμαζόταν και από έναν ακραίο ρεαλιστή σαν τον Μαρξ, στα Φιλοσοφικά χειρόγραφα του οποίου, όπως και στο Κομμουνιστικό μανιφέστο, η επίδραση του Καρλάιλ (που βεβαίως δεν υπήρξε κομμουνιστής) είναι εμφανέστατη.

Το Sartor Resartus είναι μια από τις «μεγαλοφυέστερες» αντιφάσεις που μας έδωσε η παγκόσμια λογοτεχνία, σε σημείο που να αναρωτιέται κανείς πώς ο Μαρξ (που το φιλοσοφικό του σύστημα βασίζεται στον Χέγκελ) θαύμαζε τον Καρλάιλ, ο οποίος στο βιβλίο αυτό «καταρρακώνει» (ή το επιχειρεί, τέλος πάντων) τόσο τον Χέγκελ όσο και τον Ντεκάρτ.

Ολα αυτά κι άλλα τόσα θα λέγαμε ότι συνιστούν τον παράδεισο του συγκριτολόγου. Και αποτελούν μια ισχυρή βάση για τη θεωρία της επίδρασης του Μπλουμ. Αλλά τι σημαίνουν για τον σημερινό αναγνώστη;

Είναι σημαντικό να γνωρίζει κανείς ότι το βιβλίο αυτό άρχισε σαν φιλοσοφικό δοκίμιο –ο Καρλάιλ δεν θεωρούσε τον εαυτό του λογοτέχνη. Ο συγγραφέας έγραψε πρώτα ένα εκτενές δοκίμιο με τίτλο Τόιφελσντρεκ και το έστειλε να δημοσιευθεί στο Περιοδικό του Φρέιζερ. Στη συνέχεια του έδωσε άλλη, πιο αφηγηματική, δομή και το πλούτισε με λυρικές περιγραφές και στοιχεία από τη ζωή του πρωταγωνιστή του, του ειδυλλιακού περιβάλλοντος της παιδικής του ηλικίας, των σχέσεων με τους μαθητές του, του έρωτά του με την Μπλουμίνε, για χάρη της οποίας εγκαταλείπει τη διδασκαλία, ή της συναναστροφής του με τους ευγενείς της εποχής.

Ολα αυτά σχετίζονται ευθέως με τα ενδύματα. Αλλά τι είναι τα ενδύματα; Είναι εκφράσεις και απτές εικόνες του πολιτισμού μέσα στους αιώνες. Γι’ αυτό και αντιλαμβανόμαστε εκείνο που λέει ο Τόιφελσντρεκ: «Τα ενδύματα μας έδωσαν ατομικότητα, διακρίσεις, κοινωνική πολιτεία. Τα ενδύματα, που μας έκαναν ανθρώπους, απειλούν να μας κάνουν κρεμάστρες ενδυμάτων». Μπαίνει κανείς στον πειρασμό να αναγάγει τα παραπάνω στο μεταφορικό πεδίο και να ισχυριστεί πως ο Καρλάιλ μάς λέει εδώ τι είναι η αλλοτρίωση, που συνιστά «υπόθεση» του 20ού αιώνα.

Η αντίφαση που συνιστά αυτό το βιβλίο είναι ευθέως ανάλογη της ζωής και του έργου του Καρλάιλ. Αλλωστε, το Sartor Resartus είναι σε μεγάλο βαθμό αυτοβιογραφικό. Ο Καρλάιλ ήταν ένας αγνωστικιστής που προσπαθούσε να αποδείξει την ύψιστη αξία της θρησκείας, αλλά και οξύς κριτικός της αθλιότητας στην οποία η βιομηχανική εποχή είχε ρίξει τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα, ένας διανοούμενος με τεράστιες γνώσεις που πίστευε στη σημασία και στην αξία της Ιστορίας, και την ίδια στιγμή μιλούσε περιφρονητικά για τους ωφελιμιστές και τους οικονομολόγους, ένας συγγραφέας που έγραψε σε άλλα του έργα μερικές από τις καλύτερες σελίδες για την κοινωνία και τον πολιτισμό, και ταυτοχρόνως κάποια από τα αγριότερα ρατσιστικά κείμενα. Ωστόσο τη μεγάλη επίδρασή του όσο ζούσε την αντικατέστησε μια παντελής σχεδόν αδιαφορία στα πρώτα χρόνια του Μεταπολέμου.

Η πρόσφατη επαναφορά του Καρλάιλ –και μάλιστα εντυπωσιακά –στο προσκήνιο δείχνει, αν μη τι άλλο, πόσο τελικά οι εποχές μοιάζουν μεταξύ τους. Το Sartor Resartus είναι βιβλίο για αναγνώστες υψηλών απαιτήσεων. Ενημερωμένους, υποψιασμένους, ανήσυχους. Εχουν αυξηθεί στη χώρα μας εδώ και τρεις δεκαετίες.