Ο φόβος τρώει τα σωθικά

Expose yourself to your deepest fear; after that, fear has no power,

and the fear of freedom shrinks and vanishes. You are free.

Ο φόβος είναι ένα συναίσθημα, ένας βασικός μηχανισμός του ενστίκτου της αυτοσυντήρησης. Είναι ένα έμφυτο συναίσθημα και παρ’ όλο που καταδυναστεύει τον άνθρωπο, όπως και όλα τα ζωντανά πλάσματα, τον κρατάει σε εγρήγορση να αμυνθεί ή να επιστρατεύσει τις δυνάμεις του απέναντι στον κίνδυνο.

Σπάνια ακούμε το «Θα φοβηθώ». Εκείνο που κυριαρχεί είναι το «Φοβάμαι», πράγμα που σημαίνει ότι ο φόβος γνωρίζει το αντικείμενό του. Η σχέση μέλλοντος – φόβου δεν είναι τυχαία. Υπό μία έννοια, ο φόβος είναι ένα φίλτρο πάνω στον χρόνο. Εστω δή ο φόβος λύπη τις η ταραχή εκ φαντασίας μέλλοντος κακού, λέει ο Αριστοτέλης. Ισως λοιπόν κάτι που παραβλέπουμε είναι ότι ο φόβος σε συντριπτικό ποσοστό αφορά γεγονότα που πρόκειται να συμβούν στο μέλλον, άρα συνδέεται με την προβολή μιας κατάστασης η οποία πιθανόν να επιδεινωθεί στο μέλλον ή μιας άλλης της οποίας η συνέχιση είναι αφόρητη.

Μια άλλη παράμετρος που συνδέει χρόνο και φόβο είναι η εκπληκτική ταχύτητα αντίδρασης απέναντι σε αυτόν. Εδώ όμως ομιλεί η επιστήμη. Η δομή του εγκεφάλου, το κέντρο των νευρολογικών αντιδράσεων, διαθέτει ένα κομμάτι που έχει τη «ρομαντική» ονομασία «αμυγδαλή». Η αμυγδαλή είναι η πηγή των συναισθημάτων μας. Ο ρόλος της ως προς το συναίσθημα του φόβου είναι να δέχεται πληροφορίες από τον θάλαμο, τον ενδιάμεσο σταθμό οπτικών και ακουστικών οδών. Το ενδιαφέρον ωστόσο είναι πως οι πληροφορίες φθάνουν στην αμυγδαλή νωρίτερα από ό,τι φθάνουν στον φλοιό του εγκεφάλου. Ετσι η άμεση αυτή προβολή του θαλάμου μπορεί να ευαισθητοποιεί πολύ σύντομα αρχέγονες συναισθηματικές αποκρίσεις, κάτι σημαντικότατο σε περίπτωση κινδύνου. Με άλλα λόγια, μας εξηγεί η επιστήμη, το γιατί είμαστε ικανοί να αντιδράσουμε σχεδόν αστραπιαία στον κίνδυνο, προτού προλάβουμε καν να σκεφτούμε και να συνειδητοποιήσουμε τι συμβαίνει.

Πολλές είναι οι μορφές φόβου και στην πορεία του πολιτισμού μας ολοένα αυξάνονται με την επιρροή της εικόνας και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Ωστόσο, ο υπαρξιακός φόβος του θανάτου είναι πρωταρχικό πανανθρώπινο συναίσθημα και διαχρονικά επικρατέστερος. Ας θυμηθούμε τον στίχο του Εμπειρίκου: Εκαμαν οίστρο της ζωής τον φόβο του θανάτου. Αν το δει κανείς κάπως «λοξά» το ζήτημα αυτό είναι παράλογο. Η ζωή είναι πιο τρομακτική και πονά πολύ περισσότερο από τον θάνατο. Θάνατος σημαίνει τέλος του πόνου. Επιμένω, αν το δει κανείς κάπως «λοξά». Ο φόβος του θανάτου, μιας βεβαιότητας δηλαδή, είναι στη βάση του ένας αδικαιολόγητος φόβος (αναφέρομαι σε καταστάσεις όπου κάποιος βρίσκεται σε μια «φυσική» συνθήκη).

Πέρα από τον φόβο του θανάτου στις ανοικτές κοινωνίες μάς πολιορκούν και άλλοι πολλοί αντικειμενικοί φόβοι, για την υγεία μας, για τις κλιματικές αλλαγές ή ακόμη και φόβοι «πολιτικής σκοπιμότητας». Είναι γνωστό ότι υπήρξαν και υπάρχουν καθεστώτα που υποβάλλουν νέους φόβους στις μάζες ως υποκατάστατα των ουσιαστικών, γιατί ο φόβος χαλιναγωγεί και περιορίζει τις συμπεριφορές. Πολιτική διάσταση διαφορετική μάλιστα υπάρχει και στο διάσημο για τον φόβο απόφθεγμα The only thing we have to fear is fear itself, την περίφημη φράση του Φραγκλίνου Ντ. Ρούζβελτ που επαναλαμβάνεται διά στόματος Ντένις Χόπερ και στο αριστούργημα του Βιμ Βέντερς «Ενας αμερικανός φίλος». Ακούγεται όμορφη και επική. Υπήρξε και αρκούντως πολιτικά αποτελεσματική. Είναι μια καθολική προτροπή, που σε μια αφόρητη ιστορική δυσκολία αποδομεί το συναίσθημα, ουσιαστικά ενισχύοντάς το με μια βαθύτατη αλήθεια που ακούγεται υπέροχα, αλλά στην πράξη είναι σχεδόν αδύνατον να την ενστερνιστούμε.

Ο φόβος είναι απλώς η βιολογική μας αντίδραση στον αναπάντεχο κίνδυνο που κουβαλάμε στα γονίδιά μας από καταβολής του ανθρώπινου γένους.

Ο άνθρωπος είναι ένα εξαιρετικά αγχώδες ζώο με ειδικό ταλέντο να εφευρίσκει διαρκώς καταστάσεις και αιτίες άγχους ακόμα κι αν αυτές δεν υπάρχουν. Ενώ όμως ο φόβος έχει πάντα ένα αντικείμενο –ξέρουμε πάντοτε τι φοβόμαστε -, το άγχος είναι απροσδιόριστο. Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, είναι ένα συναίσθημα με δύο όψεις: χρήσιμο και σωτήριο, αλλά ενίοτε και επικίνδυνο. Διότι όταν συνεχίζει να υπάρχει, ενώ δεν υφίσταται πραγματικός κίνδυνος, και οδηγεί σε καταστάσεις υπερβολικού στρες, γίνεται παθολογικό και τότε μετατρέπεται σε φοβία και εμποδίζει τη φυσιολογική μας αντίληψη για τον περίγυρο και τον εαυτό μας. Αρα η φοβία ως επίμονος και παράλογος φόβος κάποιας αόρατης απειλής δεν αποτελεί σπουδαία πηγή κινδύνου.

Υπάρχουν επίσης και φόβοι που είναι φανταστικοί, επινοημένοι. Η φαντασία μπορεί να δημιουργήσει τερατώδεις προβολές ψυχαναγκασμού και φαντασιώσεις που οδηγούν σε φοβικές προβολές, επικίνδυνα μυθεύματα και δυνητικές αφηγήσεις τρόμου. Εξάλλου και οι δεισιδαιμονίες δεν είναι τίποτα άλλο από παράλογοι φόβοι, ένα είδος συλλογικών φοβικών προβολών, φαινόμενα που απαντώνται σε όλους τους λαούς του κόσμου και βασίζονται στην πίστη υπερφυσικών δυνάμεων οι οποίες δρουν κρυφά κατά του ανθρώπου. Κάτι ξέρουμε τα τελευταία χρόνια επί του θέματος. Στους φόβους μας είμαστε θύματα μιας κάποιας επιθετικότητας του μέλλοντος.

Κοινότοπο, πλην αληθές: Ο μόνος τρόπος να αντιμετωπίσουμε τον όποιο φόβο είναι κατ’ αρχήν να τον αποδεχθούμε και ύστερα είναι να μην καθόμαστε να τον κλωθογυρίζουμε στο μυαλό μας. Να βγούμε έξω και να πράξουμε. Δεν υπάρχουν πράγματα στη ζωή για να φοβόμαστε, υπάρχουν μόνο πράγματα για να τα κατανοήσουμε. Ας καταλάβουμε, λοιπόν, για να μη φοβόμαστε. Η αναγνώριση του εκάστοτε φόβου με την επιστράτευση της λογικής είναι και το αντίδοτο για την καταπολέμηση του φόβου.

Ολόκληρο το πολιτικό-κοινωνικό αφήγημα των τελευταίων ετών, εάν ξύσουμε την επιφάνεια, είναι βασισμένο πάνω στον φόβο. Από τη δεκαετία του 1970 ο Ρίτσαρντ Νίξον είχε πει: «Οι άνθρωποι αντιδρούν στον φόβο, όχι στην αγάπη. Αυτά δεν τα διδάσκουν στα σχολεία, αλλά είναι αληθινά». Ο φόβος βέβαια είναι ένα παμπάλαιο πολιτικό εργαλείο –ο Θουκυδίδης τον αναφέρει ως ένα από τα τρία σημαντικότερα κίνητρα για δράση, μαζί με την τιμή και το συμφέρον. Η διαχείριση του φόβου ήταν και είναι μια αφόρητα τραυματική διεργασία. Το σκοτάδι αυτό για να μετουσιωθεί σε φως απαιτεί δυνάμεις εξαιρετικά ισχυρές. Η σημερινή εποχή, μια εποχή κυριαρχίας της εμφάνισης και απουσίας του υπαινιγμού, όπου σχεδόν τίποτα δεν συμπίπτει με τον εαυτό του, όσο και αν προσπαθεί να περάσει πέρα από τις συνιστώσες των προηγουμένων, σκοντάφτει διαρκώς σε διλήμματα. Μια εποχή που λατρεύει τον φόβο ως επινόηση, ως εργαλείο, σχεδόν ως ηδονή. Οι εμμονές, σύγχρονες και παλιές, νεωτερικές και μη, είναι σφυρηλατημένες συλλήβδην πάνω στον φόβο, έναν φόβο χωρίς ανάπαυλα. Φόβος διαρκείας. Φόβος που απλώνει. Και όπως έλεγε και ο μέγας Φασμπίντερ, ο φόβος τρώει τα σωθικά.

Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.