Ποιητικότητα και ρεαλισμός

Λέενα Κρουν
Ταίναρον. Δύο νουβέλες
Μετάφραση Μαρία Μαρτζούκου
Εκδόσεις Καστανιώτη, 2017
σελ. 279, τιμή 15,90 ευρώ

Από τη Φινλανδία μας έρχεται ένα εξαιρετικά ασυνήθιστο όσο και ερεθιστικό βιβλίο που αποτελείται από δύο μικρά μυθιστορήματα –ή νουβέλες, πιο σωστά. Η πρώτη ιδίως, το Ταίναρον, είναι και η πλέον ιδιότυπη. Και στις δύο υπάρχουν στοιχεία επιστημονικής φαντασίας, αλλά δεν είναι επιστημονική φαντασία. Η ατμόσφαιρα θυμίζει μαγικό ρεαλισμό, όμως δεν πρόκειται ούτε για μαγικό ρεαλισμό. Ο αναγνώστης διαβάζοντας την πρώτη νουβέλα ίσως να θυμηθεί την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων του Λιούις Κάρολ και τη Μεταμόρφωση του Κάφκα και τη δεύτερη το διήγημα Στην αποικία των τιμωρημένων του κορυφαίου τσέχου συγγραφέα ή ακόμη ακόμη και κάποιες σελίδες από τον Στανισλάβ Λεμ, όμως οι ομοιότητες αυτές είναι επιφανειακές. Η συγγραφέας τους Λέενα Κρουν ανήκει στις εξέχουσες και πλέον πρωτότυπες σύγχρονες ευρωπαίες συγγραφείς με δικό της κόσμο και τόνο φωνής.

Το Ταίναρον αποτελείται από τριάντα επιστολές που στέλνει μια γυναίκα από μια πόλη που έχει το ίδιο όνομα. Ο έλληνας αναγνώστης ίσως να ανακαλέσει το δικό μας ακρωτήριο και τις σχετικές μυθολογικές αλληγορίες, ότι σύμφωνα με τη μυθολογία μας στο Ταίναρον βρισκόταν η είσοδος του Κάτω Κόσμου. Η πόλη όμως της Κρουν δεν είναι μια μεταφορά του Κάτω Κόσμου –ή τουλάχιστον δεν είναι μόνον αυτό –αλλά ένας κόσμος άλλος, μια διογκωμένη παραμόρφωση μέρους της πραγματικότητας. Δεν ξέρουμε το όνομα ούτε την ιστορία της νέας γυναίκας-αφηγήτριας, ούτε πώς και γιατί έφτασε σε αυτή την πόλη.

Δεν γνωρίζουμε, ακόμη, το όνομα του παραλήπτη των επιστολών, ο οποίος κάποτε υπήρξε εραστής της και δεν απαντά ποτέ στα γράμματά της. Το καθένα από αυτά μας δίνει κι ένα χωριστό επεισόδιο της ζωής σε τούτη τη φανταστική πόλη, όπου τα φυτά είναι τεράστια και οι κάτοικοι έντομα σε μέγεθος ανθρώπου, τα οποία διαθέτουν ανθρώπινα γνωρίσματα: είναι όντα έλλογα που μιλούν και συμπεριφέρονται –αν και όχι πάντοτε –σαν άνθρωποι. Και σε αντίθεση με την αφηγήτρια τα περισσότερα έχουν όνομα.

Το κάθε επεισόδιο διαθέτει σχετική αυτονομία, όμως όλα μαζί μάς δίνουν το πορτρέτο μιας διαφορετικής κοινωνίας που αποτελεί κατά κάποιον τρόπο αντανάκλαση του δικού μας άγνωστου εσωτερικού κόσμου. Η προσέγγιση είναι ποιητική, και αυτό φαίνεται καθαρά στο ύφος της συγγραφέως που συνδυάζει την ποιητικότητα με τον ρεαλισμό. Ποιητικότητα όσον αφορά την αίσθηση του χώρου, ρεαλισμός που εκφράζεται με τη λεπτομερή και ακριβή περιγραφή της χλωρίδας και της πανίδας του Ταινάρου. Η γραφή –καλειδοσκοπική –παρασέρνει τον αναγνώστη σε έναν παράξενο κόσμο, όπου, ας πούμε, τα τραπουλόχαρτα του Λιούς Κάρολ που συναντούμε στην Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων εδώ έχουν αντικατασταθεί από τα έντομα.

Η αφηγήτρια σιγά παρασύρεται από αυτόν τον παράξενο κόσμο ώσπου στο τέλος να αποτελέσει τμήμα του. Δεν θα γίνει φυσικά έντομο, δεν θα μεταμορφωθεί σωματικά. Ομως θα βρει εδώ όσα λείπουν από τον κόσμο των ανθρώπων και κυρίως: εκείνα που έχουν χαθεί από τον δικό μας πολιτισμό. Στο Ταίναρον τα πάντα μεταμορφώνονται, μολονότι τα έντομα διαθέτουν μεν ανθρώπινα γνωρίσματα αλλά δεν παύουν να διατηρούν και τα χαρακτηριστικά του είδους τους. Η φυσιολογία τους είναι ίδια. Οι κάμπιες λ.χ. παραμένουν κάμπιες και οι τερμίτες τερμίτες.

Περιγράφοντας αυτόν τον κόσμο η Κρουν κρίνει μεταφορικά και τον δικό μας πολιτισμό ο οποίος έχει πλέον καταστεί τόσο εύθραυστος που κινδυνεύει να εξαφανιστεί κάποια στιγμή. Ετσι, η διογκωμένη φύση στη νουβέλα της είναι το τελευταίο καταφύγιο, μήτρα της ζωής, της παρουσίας και των μεταμορφώσεών της πάνω σε μια Γη που δεν τη σεβόμαστε. Γι’ αυτό πιστεύουμε στην απόλυτη ανωτερότητα του homo sapiens, σε εκείνο που αποκαλούμε συνείδηση, η οποία ωστόσο, σύμφωνα με αυτή την ιδιοφυή συγγραφέα, υπάρχει διάχυτη σε όλο το σύστημα της Δημιουργίας. Τέτοιο νομίζω πως είναι και το φιλοσοφικό (μεταφυσικό) υπόβαθρο της νουβέλας της.

Το Ταίναρον πρωτοκυκλοφόρησε στη Φινλανδία το 1984 και παραμένει βιβλίο αναφοράς για το έργο της Κρουν που ακολούθησε. Είκοσι εννέα χρόνια αργότερα εξέδωσε το Hotel Sapiens, το οποίο έχει επίσης αλληγορικό χαρακτήρα, είναι συναφές όσον αφορά τη στάση της απέναντι στον homo sapiens αλλά πιο ρητό και άμεσο, λιγότερο ποιητικό και ελαφρώς έως πολύ σατιρικό.

Κι εδώ βρισκόμαστε σε ένα μέρος που δεν ορίζεται, όπου κατοικούν άνθρωποι οι οποίοι εν μέρει ή εν όλω «τα έχουν χάσει» και πάσχουν από μια περίεργη ασθένεια που ονομάζεται «ανθρωπιά». Αυτή είναι βεβαίως η ασθένεια του homo sapiens –εξ ου και ο τίτλος της νουβέλας: Hotel Sapiens. (Δικαίως ο αναγνώστης θα θυμηθεί τα πρόσφατα προκλητικά βιβλία του Γιουβάλ Νώε Χαράρι Sapiens και Homo Deus.)

Ολους αυτούς τους ημιπαράφρονες τους φυλάσσουν μηχανές οι οποίες διαθέτουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά, νοημοσύνη, ακόμη και ηθική. Είναι δημιουργήματα της ανθρώπινης ευφυΐας που όμως έχουν ανώτερη ευφυΐα από αυτή των ανθρώπων. Τους φυλάσσουν ή τους ελέγχουν; Προφανώς και τα δύο.

Η ζωή σε τούτη τη δυστοπική αποικία μάς δείχνει έναν κόσμο που, έχοντας χάσει το νόημα και τη σημασία του, βρίσκεται πλέον στα τελευταία του. Πολλά από τα ονόματα των κατοίκων είναι απλές ιδιότητες ή ακόμη και έννοιες, όπως λ.χ. η Καθημερινότητα, η Ανθοπώλισσα, ο Τρελός, ο Ψαράς κ.ά. Ο κόσμος αυτός είναι άψογα οργανωμένος μέσα στην παράνοιά του, για τούτο και ο αφηγητής-πρωταγωνιστής αποφαίνεται στη σελίδα 193: «Αναγνώστες μου, κατάσκοποι, θυμηθείτε τι σημαίνει ελευθερία. Η δυνατότητα να κάνεις λάθος επιλογές».

Η Κρουν συναντά εδώ τους κορυφαίους συγγραφείς της δυστοπίας: τον Χάξλεϊ, τον Οργουελ και ως έναν βαθμό τον Ζαμιάτιν. Αυτό είναι το πρώτο βιβλίο της που κυκλοφορεί μεταφρασμένο από το πρωτότυπο στη γλώσσα μας. Οι απαιτητικοί αναγνώστες θα γνωρίσουν μια εξαιρετικά πρωτότυπη και σημαντική συγγραφέα.