Βρώμικα παιχνίδια κατασκόπων

John le Carre
H κληρονομιά των κατασκόπων
Μετάφραση Βεατρίκη Καντζόλα Σαμπατάκου
Εκδόσεις Bell, 2018
σελ. 344, τιμή 15,50 ευρώ

Το νέο μυθιστόρημα του Τζον Λε Καρέ, δηλαδή του Ντέιβιντ Τζον Μουρ Κόρνγουελ, Αγγλου με γαλλικό ψευδώνυμο, που γεννήθηκε το 1931 και στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου υπηρέτησε στις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες ΜΙ5 και ΜΙ6, είναι ουσιαστικά μια επιστροφή σε εκείνη την εποχή, όταν η Δύση βρισκόταν σε αντιπαλότητα με τη Σοβιετική Ενωση. Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989 και η κατάρρευση της ΕΣΣΔ στέρησαν από τον Λε Καρέ τις πηγές των εμπνεύσεών του και τον ανάγκασαν να βρει άλλα θέματα, όπως λ.χ. τα σκάνδαλα των φαρμακοβιομηχανιών (Ο επίμονος κηπουρός).

Τώρα, στη δύση του βίου του, ωθούμενος από ένα είδος νοσταλγίας, ξαναγυρίζει σε εκείνα τα χρόνια της νεότητάς του, όταν έβαζε τον πιο διάσημο από τους ήρωές του, τον Τζορτζ Σμάιλι, δραστήριο στέλεχος της Υπηρεσίας Πληροφοριών, γνωστής ως Σέρκους, να έχει δικαίωμα ζωής και θανάτου πάνω στους κατασκόπους που ήλεγχε. Ενας από τους βρετανούς πράκτορες που πέθαναν ενώ βρίσκονταν υπό τις διαταγές του Σμάιλι ήταν και ο Αλεκ Λίμας, ο πρωταγωνιστής στο Ο κατάσκοπος που γύρισε από το κρύο, το πιο γνωστό, κλασικό μυθιστόρημα του Λε Καρέ. Οι συνθήκες του θανάτου του είναι γνωστές (πυροβολήθηκε από τους συνοριακούς φρουρούς του Ανατολικού Βερολίνου, καθώς επιχειρούσε να περάσει στο Δυτικό Βερολίνο), ωστόσο ο Λίμας έπεσε θύμα –με τη γυναίκα, η οποία συνεργαζόταν μαζί του, την πιστή κομμουνίστρια Λιζ Γκολντ –των παιχνιδιών της υπηρεσίας του, η οποία του ανέθεσε έναν βρώμικο ρόλο στο πλαίσιο του μυστικού πολέμου των πρακτόρων Δύσης και Ανατολής. Ηταν ένα στημένο επεισόδιο που κατέληξε σε τραγωδία, μια «επιχείρηση εξαπάτησης» κατά της Ανατολικογερμανικής Υπηρεσίας Πληροφοριών, της γνωστής Στάζι, ομολογεί ο ήρωας-αφηγητής του παρόντος μυθιστορήματος.

Για να κατανοήσει ο αναγνώστης τα συμβαίνοντα στο Η κληρονομιά των κατασκόπων είναι απαραίτητο να γνωρίζει τα πρόσωπα και τα γεγονότα εκείνου του μυθιστορήματος, όπου ο συγγραφέας απομυθοποιεί τους κατασκόπους, εκφράζοντας την άποψη ότι δεν υπάρχουν καλοί και κακοί πράκτορες, πως οι απρόσωπες υπηρεσίες χρησιμοποιούν ανθρώπους ως αθύρματα. Εκεί, λοιπόν, τις αποφάσεις του Σμάιλι και του αρχηγού της υπηρεσίας που αποσκοπούσαν στην εξαπάτηση της Στάζι τις έκανε πράξη ο αφοσιωμένος συνάδελφος και μαθητής του, ο Πίτερ Γκουίλαμ. Πενήντα χρόνια μετά, ο Γκουίλαμ, μισός Αγγλος, μισός Γάλλος, που έχει αποσυρθεί στο οικογενειακό του κτήμα σε χωριό της Βρετάνης, παίρνει ένα κάπως απειλητικό γράμμα από την παλιά του υπηρεσία που τον καλεί στο Λονδίνο: αν δεν δεχτεί την κλήση, κινδυνεύει η σύνταξή του. Πηγαίνει λοιπόν στην Αγγλία, όπου δύο νέοι υπάλληλοι της υπηρεσίας τον ανακρίνουν σε βαθμό εξουθένωσης για την ανάμειξή του στη δολοφονία του Αλεκ Λίμας. Τον ενημερώνουν πως ο γιος του Λίμας και η κόρη της Γκολντ ενδιαφέρονται για τις συνθήκες θανάτου των γονιών τους. Η απειλή είναι συγκεκριμένη: αν δεν αποκαλύψει τον σκοτεινό ρόλο του Σμάιλι και τον δικό του στην υπόθεση, ικανοί δικηγόροι θα καταφύγουν στο βρετανικό Κοινοβούλιο ώστε να αποδοθούν εκ των υστέρων οι ευθύνες που τους αναλογούν για μυστικές επιχειρήσεις που οδήγησαν στον θάνατο αθώων ανθρώπων. ‘Η ακόμη θα πάνε και στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Και ύστερα αρχίζει ο εκβιασμός: ο γιος του Λίμας τού ζητάει ένα εκατομμύριο ευρώ για να αποσύρει την αγωγή που ετοιμάζουν οι δικηγόροι του, διαφορετικά κινδυνεύει η ζωή του.

Θέλοντας και μη, ο Γκουίλαμ σκαλίζει το παρελθόν του και θυμάται όσα συνέβησαν τον καιρό που υπηρετώντας την πατρίδα του, την Αγγλία, όπως πίστευε, πήρε μέρος στις βρώμικες επιχειρήσεις που είχαν σχεδιάσει οι μυστικές υπηρεσίες. Πράγματι, ο Σμάιλι ήταν σκληρός και αδυσώπητος, μα και πειθήνιος υπάλληλος, τόσο που ανεχόταν έναν διπλό πράκτορα να συνδέεται ερωτικά με τη γυναίκα του, την Αν. Διότι ο κόσμος των κατασκόπων του Λε Καρέ δεν είναι αποκλεισμένος από τα όποια πάθη και ιδίως από το σεξ. Ο ίδιος ο Γκουίλαμ, επιφορτισμένος με ποικίλες αποστολές στις κομμουνιστικές χώρες, δεν έχανε τις ευκαιρίες που του παρουσιάζονταν για να συνάψει εφήμερες σχέσεις με γυναίκες της άλλης πλευράς. Μία από αυτές ήταν και η Τουλίπα, μια γερμανίδα πράκτορας της Στάζι που τον συναντούσε σε διάφορα μέρη της Ανατολικής Ευρώπης για να του παραδώσει πληροφορίες, με κάλυψη τον μικρό της γιο. Η ιστορία της με τον Γκουίλαμ, η προσπάθεια φυγάδευσής της και η εγκατάστασή της στην Αγγλία μαζί με τη δολοφονία του Λίμας αποτελούν τη ραχοκοκαλιά του μυθιστορήματος. Και στις δύο ιστορίες έχει πρωταγωνιστήσει ο Μουνκ, ένας διπλός πράκτορας, αδίστακτος και πανούργος.

Ο Ψυχρός Πόλεμος τελείωσε, μα όχι και οι συνέπειες της δράσης κάποιων ρομαντικών που πίστευαν πως αγωνίζονται για κάποια υψηλά ιδεώδη. Ο Τζον Λε Καρέ, αναφερόμενος σε εκείνη την ταραγμένη ιστορική περίοδο, τη χαρακτηρίζει εποχή απόγνωσης, σύγχυσης και διάψευσης ελπίδων. Σε κάθε περίπτωση, υποστηρίζει, ο κόσμος των κατασκόπων είναι θολός και σκοτεινός: κανένας τους δεν ξέρει ποια είναι η αλήθεια. Οι ανθρώπινες απώλειες, που σήμερα αποκαλούνται παράπλευρες, θεωρούνταν ασήμαντες και οι υπεύθυνοι ισχυρίζονταν τότε πως γίνονται χάριν του ευρύτερου καλού. Ο συγγραφέας είναι σαφής όταν στο τέλος λέει διά στόματος τους ήρωά του πως εκείνοι οι κατάσκοποι ξεφορτώνονταν τα συναισθήματά τους και θυσίαζαν ανθρώπους εν ονόματι της ελευθερίας, ενώ έπασχαν από την «ανίατη αγγλική ασθένεια» της ανάγκης να παίζουν το παγκόσμιο παιχνίδι, ενώ δεν ήταν πια παγκόσμιοι παίκτες. Ηδη οι ΗΠΑ είχαν αναλάβει την ηγεμονία του δυτικού κόσμου. Εν τέλει, το παρόν μυθιστόρημα δεν αναβιώνει μόνο μια ταραγμένη –και μάλλον ξεχασμένη –εποχή εντάσεων και συγκρούσεων, μα προσφέρει και την αναγνωστική απόλαυση μιας υποδειγματικής αφήγησης.