Η Novartis, οι θεσμοί και οι παραμορφωτικοί καθρέφτες

Το λέμε συχνά: σε ένα κράτος δικαίου είναι προφανές ότι κανένας δεν είναι πάνω από τον νόμο. Αυτή η κοινότοπη φράση επιδέχεται διπλή ανάγνωση. Αφενός, όλοι ανεξαιρέτως είναι νομικά υπόλογοι για τις πράξεις τους. Αφετέρου, όλοι σέβονται και ουδείς ποδηγετεί αυτούς στους οποίους έχουμε εμπιστευθεί την εφαρμογή του νόμου. Στοιχειώδες; Ναι, στις θεσμικά ώριμες χώρες. Οχι, στις θεσμικά προβληματικές.

Σκηνή πρώτη: Στο Ισραήλ, το 2011, ο πρώην πρόεδρος της χώρας Μοσέ Κατσάβ καταδικάστηκε σε επτά χρόνια φυλάκιση για «βιασμό και παρακώλυση δικαιοσύνης». Εμεινε στη φυλακή για πέντε χρόνια. Το 2014, ο πρώην πρωθυπουργός Εχούντ Ολμέρτ καταδικάστηκε σε φυλάκιση 27 μηνών για δωροδοκία. Εξέτισε ποινή 18 μηνών. Ο νυν πρωθυπουργός Νετανιάχου ερευνάται ως ύποπτος για «απάτη, απιστία και δωροδοκία». Ο ίδιος αρνείται, φυσικά, τις κατηγορίες. Πρόκειται για «κυνήγι μαγισσών», λέει, ενορχηστρωμένο από την «Αριστερά και τα ΜΜΕ». Τα ίδια έλεγε και ο Ολμέρτ και ο Κατσάβ. Η Αστυνομία πρόσφατα πρότεινε την επίσημη δίωξή του. Η απόφαση θα ληφθεί από τον γενικό εισαγγελέα.

Ενδημεί η διαφθορά στο Ισραήλ; Δεν θα το ‘λεγα. Στον δείκτη διαφθοράς της Διεθνούς Διαφάνειας για το 2016, το Ισραήλ σκοράρει 64/100, ενώ η Ελλάδα 44/100 (όσο πιο κοντά στο 0 βρίσκεται ο δείκτης τόσο μεγαλύτερη η διαφθορά του δημόσιου τομέα). Πώς εξηγούνται, τότε, οι διώξεις ανώτατων πολιτικών αξιωματούχων; Τα θεσμικά αντίβαρα λειτουργούν στο Ισραήλ. Το κράτος δικαίου δεν είναι κέλυφος. Τα κόμματα αντιπαρατίθενται, βεβαίως, αλλά δεν αλληλοϋβρίζονται· κυρίως, σέβονται τη θεσμική τάξη.

Σκηνή δεύτερη: «Πρόκειται για το μεγαλύτερο σκάνδαλο από συστάσεως ελληνικού κράτους» είπε ο αναπληρωτής υπουργός Δικαιοσύνης κ. Παπαγγελόπουλος για την υπόθεση δωροδοκιών της Novartis. Αντίστοιχες δηλώσεις έκαναν οι υπουργοί κ.κ. Κοντονής και Πολάκης. Πώς το ξέρουν, εφόσον η υπόθεση βρίσκεται σε εξέλιξη και τη χειρίζονται αποκλειστικά οι διωκτικές αρχές; Πρόκειται για «σκευωρία» καταγγέλλουν οι δέκα φερόμενοι ως εμπλεκόμενοι πολιτικοί και τα κόμματά τους. Δεν διστάζουν, μάλιστα, να αμφισβητήσουν την εγκυρότητα της δικαστικής έρευνας, χαρακτηρίζοντας τους προστατευόμενους μάρτυρες (θεσμός που υπάρχει σε όλες τις προηγμένες χώρες, τον οποίο εισήγαγαν ΝΔ και ΠαΣοΚ στην ελληνική έννομη τάξη) «κουκουλοφόρους» (δηλαδή χαφιέδες, καταδότες)! Μερικοί δε, όπως ο κ. Λοβέρδος, αναφέρονται στην κυβέρνηση ως «συμμορία», μιμούμενοι παλαιότερες ύβρεις των αντιπάλων τους περί «γερμανοτσολιάδων». Η γλώσσα αποτυπώνει λεκτικά την μπόχα που αποπνέει η πολιτική μας ζωή· όχι τώρα, εδώ και σαράντα χρόνια.

Είναι αλήθεια ότι στο σκάνδαλο Novartis διακυβεύονται πολλά. Ωστόσο, εδώ είναι που απαιτείται θεσμική ωριμότητα: να λειτουργούν για το κοινό καλό οι εμπλεκόμενοι θεσμοί (εν προκειμένω, τα κόμματα και η Δικαιοσύνη). Δεν έχουμε τη χαρά να ζούμε σε τέτοιο περιβάλλον. Το κομματικό σύστημα λειτουργεί σαν ένα δωμάτιο με παραμορφωτικούς καθρέφτες: οτιδήποτε επίμαχο εισέρχεται σε αυτό παραμορφώνεται. Οταν προκύπτουν ενδείξεις για ένα μείζον σκάνδαλο, η διερεύνησή του τείνει να υπάγεται de facto στον βασικό κώδικα λειτουργίας του κομματικού συστήματος: τον αγώνα για ωμή κατίσχυση.

Δεν είναι αυτονόητο, λοιπόν, ότι η υπόθεση Novartis τυγχάνει αμιγώς θεσμικού χειρισμού: η εμπιστοσύνη στη θεσμική (δικαιϊκή) λογική ατροφεί στη σκιά της πολιτικής διαμάχης. «[Εξυπηρετήσατε] με το αζημίωτο τις πολυεθνικές και τους κρατικοδίαιτους επιχειρηματίες» λένε οι μεν· «πολιτική δίωξη» καταγγέλλουν οι δε. Στο δωμάτιο με τους παραμορφωτικούς καθρέφτες το αίτημα για απόδοση δικαιοσύνης διαστρέφεται σε μέριμνα για πολιτικά κέρδη. Το θεσμικώς αυτονόητο εκτοπίζεται από το πολιτικώς σκόπιμο.

Υπάρχει σκάνδαλο Novartis; Αναντίρρητα. Πρώτον, η ίδια η εταιρεία ομολογεί ευσχήμως παράνομες πληρωμές σε γιατρούς: «Η κεντρική χρηματοδότηση επιχειρηματικών δραστηριοτήτων περιελάβανε και απευθείας πληρωμές προς τρίτους». Δεύτερον, το επιβεβαιώνουν η έρευνα του FBI καθώς και οι μέχρι τώρα μάρτυρες (πέραν των προστατευόμενων) που εξετάστηκαν από την Εισαγγελία Διαφθοράς.

Εμπλέκονται πολιτικοί στο σκάνδαλο; Δεν το ξέρουμε, αλλά με βάση τις μίζες της Siemens για την «καλλιέργεια του πολιτικού τοπίου», τη διαφθορά του κυκλώματος Τσοχατζόπουλου στο υπουργείο Αμυνας και την έρευνα του FBI, είναι εύλογο να το εικάσουμε. Οι προϋποθέσεις, άλλωστε, υπάρχουν: υπουργικές αποφάσεις καθορίζουν την εισαγωγή και τιμολόγηση φαρμάκων, οι υπερτιμολογήσεις φαρμάκων και ιατρικών υλικών είναι διαπιστωμένες (θυμηθείτε το πρόσφατο, δικαστικώς ερευνηθέν σκάνδαλο με τα ορθοπεδικά υλικά της Depuy). Και, σε τελική ανάλυση, ένα χρονίως πελατειακό σύστημα καλλιεργεί συνθήκες συστημικής διαφθοράς: αν ένας υπουργός έχει συνηθίσει να χρησιμοποιεί το κράτος σαν λάφυρο, γιατί να μην «κάνει ένα δωράκι» στον εαυτό του αν μπορεί; Το 2012, η τότε υφυπουργός Υγείας στην κυβέρνηση Σαμαρά, κυρία Σκοπούλη μίλησε, σε συνέντευξή της, για «μπαξίσια» της φαρμακοβιομηχανίας σε «ενδιάμεσους πολιτικούς και γιατρούς».

Από το τι θεωρείται εύλογη εικασία μέχρι την επιβεβαίωση (ή διάψευσή της) ο δρόμος είναι μακρύς. Εδώ υπεισέρχεται η ανεπίληπτη θεσμική λειτουργία. Για να αποδοθεί δικαιοσύνη και να προστατευθεί το δημόσιο συμφέρον, πρέπει να λειτουργούν καλά το διωκτικό-δικαιϊκό σύστημα και το πολιτικό σύστημα. Οταν η κυβέρνηση έχει δώσει δείγματα γραφής για τον έλεγχο των θεσμών και διαπράττει διαδικαστικά ατοπήματα, εγείρει υποψίες πολιτικής ποδηγέτησης μια δικαστικής υπόθεσης. Και όταν η αντιπολίτευση αμφισβητεί κεντρικές επιλογές της Εισαγγελίας Διαφθοράς (π.χ. προστατευόμενοι μάρτυρες) και εμμέσως την ίδια την Εισαγγελέα, απαξιώνει έναν θεσμό, συμβάλλοντας στην πολιτικοποίηση της υπόθεσης.

Σε συνθήκες πολιτικού κυκλώνα, η Δικαιοσύνη αδυνατεί «να κάνει τη δουλειά της ανεπηρέαστη», όπως υποκριτικά την προτρέπουν τα κόμματα. Το έχουμε ξαναδεί: ό,τι κάνει θα αμφισβητηθεί από τους όποιους δυσαρεστημένους (θυμηθείτε τις κατά καιρούς επιθέσεις όλων των κομμάτων εξουσίας κατά του ΣτΕ). Η Δικαιοσύνη παύει να είναι μόνο αυταξία· μετατρέπεται σε πολιτικό όπλο. Τα συλλογικά αγαθά που υπηρετούν οι θεσμοί έρχονται σε δεύτερη μοίρα: ποιος νοιάζεται για τη διαφθορά, τον χρόνο απονομής δικαιοσύνης ή την καλή λειτουργία του ΕΣΥ, όταν συγκρούονται «οι δυνάμεις του φωτός και του σκότους»;

Ευτυχώς, τουλάχιστον, που υπήρξε η τρόικα: δίχως αυτή δεν θα υπήρχαν ούτε ηλεκτρονική συνταγογράφηση ούτε γενόσημα ούτε περιστολή της ανεξέλεγκτης φαρμακευτικής δαπάνης. Η ελληνική διαστροφή, βέβαια, δεν λείπει: δύο από τους υπουργούς Υγείας που φέρουν μεγάλο μέρος της πολιτικής ευθύνης για το ξεχαρβάλωμα της δημόσιας υγείας ανταμείφθηκαν μετά την αποχώρησή τους: αντιπρόεδρος της Βουλής ο ένας, επίτροπος στην Κομισιόν ο άλλος.

Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.