Αναζητώντας «ιερό καταφύγιο». Ο Αλέξανδρος Δελμούζος και η σύγχρονή του ελληνική διανόηση
Εκδόσεις Ταξιδευτής, 2017
σελ. 176, τιμή 15 ευρώ
Κοιτάζοντας κανείς το τοπίο της διανοητικής ιστορίας του ελληνικού 20ού αιώνα αντιλαμβάνεται ότι σημαντικό τμήμα της μένει ακόμη να γραφεί. Εξαιρετικά άρθρα απαντώνται σε πολλούς συλλογικούς τόμους, η «Γενιά του ’30» έχει μελετηθεί διεξοδικά, η συμβολή διανοουμένων σε κρίσιμες πολιτικές στιγμές (βενιζελική περίοδος, μεταξική δικτατορία, εμφύλιος πόλεμος) έχει εντοπιστεί, εξακολουθούν ωστόσο κατά κανόνα να λείπουν οι προσεγγίσεις εκπροσώπων των θετικών επιστημών, η συστηματική διερεύνηση των μικρότερων ονομάτων, ακόμα και μεγάλες συνθέσεις που να εντάσσουν οργανικά την εξέλιξη του στοχασμού και των πολιτικών ή ιδεολογικών παρεμβάσεων των διανοουμένων στο περικείμενο της εποχής.
Πρόκειται για ζήτημα ευρύ που σχετίζεται με την επίδραση των ευρωπαϊκών ιστορικών ρευμάτων, τις προτεραιότητες και τις συγκυρίες της ιστοριογραφίας εντός της ελληνικής κοινωνίας και το οποίο υπερβαίνει τα όρια του συγκεκριμένου κειμένου. Μέρος ωστόσο του προβλήματος αποτελεί οπωσδήποτε η αποτελεσματική χαρτογράφηση της προέλευσης, της υποδοχής και της χρήσης των ιδεών που συγκρότησαν τον ορίζοντα της ελληνικής διανόησης. Μια τέτοια ταύτιση επιχειρούν οι Γιώργος Κόκκινος, καθηγητής Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, και Βασίλης Μπογιατζής, ιστορικός και μέλος ΣΕΠ του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, στο «Αναζητώντας «ιερό καταφύγιο»» με άξονα τη σκέψη του Αλέξανδρου Δελμούζου (1880-1956), ηγετικής φυσιογνωμίας του εκπαιδευτικού δημοτικισμού.
Ο συντηρητικός Δελμούζος
Οι πεποιθήσεις του Δελμούζου, επισημαίνουν, διακρίνονται πολύ περισσότερο από τα χαρακτηριστικά του γερμανικού «από καθέδρας σοσιαλισμού» («Kathedersozialismus»), «διανοητικό ρεύμα το οποίο δεν ανήκει στη σοσιαλιστική, αλλά στη συντηρητική πολιτική παράδοση, παρά την ώσμωσή του με τη σοσιαλδημοκρατία». Πρόκειται για προσέγγιση που αμφισβήτησε τον μαρξισμό και τον άκρατο φιλελευθερισμό επιδιώκοντας τη «μεσότητα», πλησιάζοντας σύμφωνα με πρόσφατες επαναξιολογήσεις αυτό που πολιτικά ορίζεται ως «δεξιά» σοσιαλδημοκρατία.
Ωστόσο, και παρά το φιλελεύθερο ήθος του, το οποίο για τους συγγραφείς τεκμαίρεται από την παρουσία του ως μάρτυρα υπεράσπισης του Ιωάννη Κακριδή στη «δίκη των τόνων» κατά τη διάρκεια της Κατοχής, «η διανοητική συγκρότηση του Δελμούζου δεν είχε ως πεδίο αναφοράς την ιδεολογική παράδοση του φιλελευθερισμού, αλλά, απεναντίας, την παράδοση του γερμανικού ειδικότερα συντηρητισμού». Η ύστερη αντιολοκληρωτική στάση του Δελμούζου, η ταυτόχρονη απόρριψη φασισμού και κομμουνισμού, δεν παύει να επιβεβαιώνει την ανισότητα ως στοιχείο της ανθρώπινης φύσης («η φυσική διαφορά στις ικανότητες και τη δυναμικότητα των ατόμων θάχη πάντα για συνέπεια και την οικονομική ανισότητα ανάμεσά τους») και έρχεται περισσότερο ως συνέχεια παρά ως ρήξη με τη σύλληψη του έθνους ως οργανικής κοινότητας στο εσωτερικό της οποίας μπορεί μόνο να «βρη τον εαυτό του» το άτομο, την πεποίθησή του ότι ο εκσυγχρονισμός του κράτους είναι θέμα βολονταρισμού («φτάνει μόνο να το θέλουν αληθινά φωτισμένα άτομα και ομάδες οργανωμένες»), την πρόσληψη του δημοτικισμού ως επιστροφής στις πολιτισμικές ρίζες («να ξαναγυρίση το έθνος στην ψυχή του, στη δική του ζωή, και να στηριχτή σ’ αυτή»).
Νεωτερικότητα και καταφύγιο
Το σημείο αυτό οφείλει να τονιστεί, μια και συχνά η έννοια της νεωτερικότητας διολισθαίνει στις διαστάσεις βεμπεριανού ιδεοτύπου, αποβαίνοντας εργαλείο αναλυτικό αλλά αφηρημένο και αποστασιοποιημένο από τα ιστορικά δεδομένα, με ταυτόσημη και γενική ισχύ σε κάθε κοινωνία ως φορέας μιας ποιοτικής διαφοράς παντελώς ασύμβατης με προνεωτερικές πρακτικές, «άθικτ[ης] από τη δυναμική σχέσεων και διαδικασιών στις οποίες ενεργά εμπλέκ[εται]».
Ωστόσο, όπως υποδεικνύουν με προσοχή οι συγγραφείς, στα απτά ιστορικά συμφραζόμενα απαντάται ποικιλία νεωτερικοτήτων στο αντίστοιχό τους πολιτισμικό πλαίσιο, νεωτερικές εκφάνσεις μπορούν να συμβαδίζουν ή να συνδυάζονται με αρχαϊκά στοιχεία, ενώ το συνολικό «νεωτερικό σχέδιο» διακρίνεται από αμφιρρέπεια και αμφιταλάντευση.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ