Η επιστροφή των λησμονημένων

Στις 20 Απριλίου 1970, στο Παρίσι, ο Πάουλ Τσέλαν, που ανήκει στους κορυφαίους γερμανόφωνους ποιητές του 20ού αιώνα μαζί με τον Ρίλκε και τον Μπρεχτ, έδωσε τέλος στη ζωή του πέφτοντας στον Σηκουάνα. Η οικογένειά του είχε εξοντωθεί στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Ηταν μια μέρα σημαδιακή. Αν ζούσε ο Χίτλερ, που γεννήθηκε στις 20 Απριλίου 1889, θα «γιόρταζε» τα 81 του χρόνια. Ο Τσέλαν ποτέ δεν ξεπέρασε τις εφιαλτικές αναμνήσεις του από τη ναζιστική εποχή. Και από αυτές προέκυψε το συγκλονιστικό ποίημά του Φούγκα θανάτου.

Στις 27 Ιανουαρίου 1945 ο σοβιετικός στρατός απελευθέρωνε το Αουσβιτς. Ακόμη και σήμερα η ανθρωπότητα δεν μπορεί να συλλάβει πώς ένα καθεστώς μέσα σε τρία χρόνια κατάφερε να εξοντώσει κατά τον ειδεχθέστερο τρόπο επτά και πλέον εκατομμύρια αθώους, τα έξι από τα οποία περίπου ήταν Εβραίοι. Γι’ αυτό και ο Οκτάβιο Πας είπε πως τα μουσεία του 20ού αιώνα είναι τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Ανάμεσα στα θύματα ήταν και πολλοί άνθρωποι των γραμμάτων. Ας αναφέρω μόνο τρεις από τους επιφανέστερους, που είναι γνωστοί στη χώρα μας: την πεζογράφο Ιρέν Νεμιρόφσκι και δύο από τους σημαντικότερους γάλλους ποιητές, τον Μαξ Ζακόμπ και τον Ρομπέρ Ντεσνός. Και οι τρεις εξοντώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οσοι επέζησαν, όπως ο Ιμρε Κέρτες, ο Χόρχε Σεμπρούν και ο Πρίμο Λέβι, μας έδωσαν αργότερα συγκλονιστικές μαρτυρίες από εκείνα τα κολαστήρια.

Την ίδια εποχή παρατηρήθηκε μια μαζική έξοδος επιστημόνων, καλλιτεχνών, φιλοσόφων και συγγραφέων που δεν υπήρχε προηγούμενό της. Και ανάμεσά τους, πολλά από τα λαμπρότερα πνεύματα της ηπείρου μας: Ο Τέοντορ Αντόρνο, ο Μαξ Χορκχάιμερ, η Χάνα Αρεντ, ο Χέρμπερτ Μαρκούζε και ο Ερνστ Μπλοχ μετανάστευσαν στις ΗΠΑ μαζί με πλήθος άλλων συγγραφέων, μουσικών και ζωγράφων, όπως ο Μπέρτολτ Μπρεχτ, οι Τόμας, Χάινριχ και Κλάους Μαν, ο Χέρμαν Μπροχ, ο Κουρτ Βάιλ, ο Μαξ Ράινχαρτ, ο Χανς Αϊσλερ, ο Γκέοργκ Γκρος, ο Φριτς Λανγκ, ο Φραντς Βέρφελ, ο Αλφρεντ Πόλγκαρ. Και άλλοι αλλού, όπως ο Ρόμπερτ Μούζιλ και ο Εριχ Μαρία Ρεμάρκ που κατέφυγαν στην Ελβετία, ο Στέφαν Τσβάιχ στη Βραζιλία και ο Φρόιντ στο Λονδίνο. Και αν ο Μαξ Μπροντ δεν είχε προλάβει να φύγει από την Πράγα το 1939, κατά πάσα πιθανότητα τα χειρόγραφα του Κάφκα, που τα πήρε μαζί του, θα είχαν καταστραφεί.

Από αυτά τα ελάχιστα ονόματα μπορεί κανείς να πάρει μια ιδέα για το μέγεθος του μεταναστευτικού κύματος διανοουμένων, συγγραφέων και καλλιτεχνών. Αυτό που έχανε η Ευρώπη το εισέπραττε η Αμερική, που θα ζούσε την περίοδο του πολέμου μια άνευ προηγουμένου πολιτιστική και πνευματική αναγέννηση. Αν η στρατοπεδική λογοτεχνία που μας παραδόθηκε συνιστά ένα διόλου ευκαταφρόνητο τμήμα από τη μαύρη ποίηση του 20ού αιώνα, η παρουσία και τα έργα των ευρωπαίων εμιγκρέδων μεταμόρφωσαν εντυπωσιακά το πολιτιστικό τοπίο στις ΗΠΑ, παρά τη βραχύβια, σχετικά, περίοδο του μακαρθισμού που επακολούθησε.

Οι επιφανείς εκπρόσωποι της Σχολής της Φρανκφούρτης (ο Αντόρνο, ο Χορκχάιμερ, ο Μαρκούζε) μεταμόρφωσαν τις ακαδημαϊκές σπουδές στη φιλοσοφία και την κοινωνιολογία. Η λογοτεχνία και οι άλλες τέχνες γνώρισαν εκπληκτική άνθηση κατά τη διάρκεια του πολέμου. Η Ευρώπη, που σπαραζόταν από έναν πόλεμο ο οποίος στοίχισε 50 εκατ. νεκρούς, αιμοδοτούσε τη νέα αυτοκρατορία στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού.

Από τους ευρωπαίους αυτοεξόριστους πολλοί επέστρεψαν στην Ευρώπη –όχι όμως και στις χώρες τους. Ο Τόμας Μαν εγκαταστάθηκε στην Ελβετία, όπου πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του, όπως και ο Βιεννέζος Αλφρεντ Πόλγκαρ, επειδή δεν μπορούσε να συγχωρήσει τους Βιεννέζους για την ενθουσιώδη υποδοχή που επεφύλαξαν στον Χίτλερ.

«Οπου βρίσκομαι βρίσκεται και η Γερμανία» έλεγε ο Τόμας Μαν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Μόνο μια τέτοια φυσιογνωμία θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι από μόνη της εκφράζει την παράδοση ενός ολόκληρου έθνους. Γράφοντας στην Αμερική ένα από τα σπουδαιότερα μυθιστορήματά του, το Δόκτωρ Φάουστους, ο Τόμας Μαν προέβαινε σε μια τεράστια μεταφορά: Σαν τον Μεφιστοφελή του Γκαίτε, η Γερμανία είχε υπογράψει ένα αυτοκτονικό συμβόλαιο με τον δαίμονα –και θα το πλήρωνε με την καταστροφή της.

Η καταστροφή αυτή θα προχωρούσε σε μεγάλο βάθος χρόνου και σε άλλα πεδία: πρωτίστως στη γλώσσα, όπως υποστήριξε το 1960 στο προκλητικό δοκίμιό του Το κούφιο θαύμα ο Τζορτζ Στάινερ. Αφού, όπως υποστηρίζει, η ναζιστική προπαγάνδα κατέστρεψε τη γλώσσα, δηλαδή την ψυχή του λαού, τα γερμανικά έπαψαν να είναι η γλώσσα του Γκαίτε και έγιναν η γλώσσα του Γκέμπελς. Επομένως το γερμανικό οικονομικό θαύμα του Μεταπολέμου ήταν κούφιο. Βέβαια, τόσο η λογοτεχνία όσο και οι άλλες τέχνες ανέκαμψαν στη Γερμανία. Αλλά τίποτε πλέον δεν ήταν ίδιο στον γερμανόφωνο κόσμο.

Αυτά και πλήθος συναφών έρχονται με λεπτομέρειες στο φως τα τελευταία χρόνια και συγγραφείς όπως ο Αλφρεντ Πόλγκαρ, η Ιρέν Νεμιρόφσκι ή ο Φραντς Βέρφελ επιστρέφουν στο προσκήνιο. Μοιάζει σαν να προσπαθεί η Ευρώπη να «ανακτήσει» όσα έχασε και να ξαναβρεί τον εαυτό της. Αλλά θα τα θεωρούσε κανείς και ως φόρο τιμής στα εκατομμύρια θύματα των χαρακωμάτων και των κρεματορίων.

Η μεγάλη έξοδος συγγραφέων, διανοουμένων και καλλιτεχνών αρχίζει από το 1933 και συνεχίζεται ως το 1941. Κανείς τους δεν ήθελε να εγκαταλείψει την Ευρώπη, γι’ αυτό και ο πρώτος τους σταθμός στο μακρύ ταξίδι ήταν συνήθως μια ευρωπαϊκή χώρα.

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Μπέρτολτ Μπρεχτ, που το 1933 πήγε στην Πράγα, κατόπιν στη Ζυρίχη, έπειτα στο Παρίσι, για να καταλήξει στη Δανία, όπου έμεινε έξι χρόνια. Το 1939 κατέφυγε στη Σουηδία, έμεινε στη χώρα για έναν χρόνο και στη συνέχεια πήγε στη Φινλανδία, από όπου αναχώρησε για τις ΗΠΑ το 1941. Εκεί εγκαταστάθηκε στην Καλιφόρνια, στο Pasific Palisades κοντά στο Λος Αντζελες, μια περιοχή όπου έμεναν πολλοί επιφανείς γερμανοί αυτοεξόριστοι: ο Αρνολντ Σένμπεργκ, ο Χανς Αϊσλερ, ο Φριτς Λανγκ, ο Τόμας Μαν.

Στην Καλιφόρνια εγκαταστάθηκε και ο αδελφός του Τόμας Μαν, Χάινριχ. Το 1933 οι ναζιστές τον είχαν κηρύξει persona non grata. Τον Μάιο της ίδια χρονιάς η παραληρούσα ναζιστική νεολαία έκαιγε στο Βερολίνο και τα δικά του βιβλία μαζί με πλήθος άλλων επιφανών συγγραφέων της Ευρώπης. Ο Χάινριχ Μαν έφυγε για το Παρίσι. Από εκεί κατέφυγε στη Μασσαλία, κατόπιν στην Ισπανία και τέλος στην Πορτογαλία. Στις 4 Οκτωβρίου 1940, μαζί με τους Φραντς Βέρφελ και Αλφρεντ Πόλγκαρ, θα επιβιβαζόταν στο πλοίο «Νέα Ελλάς» και θα αναχωρούσε για τον Νέο Κόσμο. Ο Βέρφελ θα πέθαινε στο Λος Αντζελες το 1945. Ο Χάινριχ Μαν στη Σάντα Μόνικα της Καλιφόρνιας στις 11 Μαρτίου 1950, μόνος και απένταρος, πριν προλάβει να αναχωρήσει, όπως είχε προγραμματίσει, για την Ανατολική Γερμανία.

Ο Πόλγκαρ εργάστηκε ως σεναριογράφος στο Χόλιγουντ, αλλά ως το 1947 (όταν ήταν 74 ετών) που επέστρεψε στην Ευρώπη έφερε το τραύμα της εξορίας. Ηταν πασίγνωστος στη μεσοπολεμική Βιέννη αλλά όχι και διεθνώς διάσημος, όπως ο Τόμας Μαν. Για τον Πόλγκαρ «μοίρα του εκπατρισμένου είναι ο ξένος τόπος να μη γίνει πατρίδα του. Η πατρίδα του γίνεται ξένος τόπος». Και όμως η πατρίδα του Πόλγκαρ, και ιδιαίτερα η πόλη του, η Βιέννη, θα παρέμενε ξένος τόπος. Γι’ αυτό και μετά την επιστροφή του εγκαταστάθηκε στη Ζυρίχη, όπου και πέθανε το 1955. Δεν συγχώρησε τους Βιεννέζους για την ενθουσιώδη υποδοχή που επεφύλαξαν στον Χίτλερ το 1938.

Το 1938 στην Αυστρία οι ναζιστές συνέλαβαν τον Χέρμαν Μπροχ, τον τρίτο από τους κορυφαίους πεζογράφους του γερμανόφωνου κόσμου μαζί με τον Τόμας Μαν και τον Ρόμπερτ Μούζιλ. Εκείνη τη χρονιά ο Μούζιλ κατέφυγε στην Ελβετία, όπου πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Ο Μπροχ θα αποφυλακιζόταν έπειτα από μεγάλες διεθνείς πιέσεις (πρωτοστατούντος του Τζέιμς Τζόις) και θα αναχωρούσε για την Αγγλία και από εκεί για τις ΗΠΑ, όπου ολοκλήρωσε ένα από κορυφαία μυθιστορήματα του 20ού αιώνα, το Βιργιλίου θάνατος, που το είχε αρχίσει στη φυλακή. Το βιβλίο εκδόθηκε το 1945 σε δύο γλώσσες: και στο γερμανικό πρωτότυπο και στην αγγλική του μετάφραση.

Ενα από τα σημαντικότερα ιδρύματα στην Ευρώπη του Μεσοπολέμου ήταν το Ιδρυμα Κοινωνικών Ερευνών της Φρανκφούρτης. Το 1930 ανέλαβε τη διεύθυνσή του ο Μαξ Χορκχάιμερ που του έδωσε νέα λάμψη –αλλά αυτό δεν κράτησε για πολύ. Το 1933, εξαιτίας του ναζιστικού καθεστώτος, το ίδρυμα έκλεισε στη Γερμανία και μεταφέρθηκε πρώτα στη Γενεύη και στη συνέχεια στη Νέα Υόρκη. Εκεί ο πρόεδρος του Πανεπιστημίου Κολούμπια όχι μόνο προθυμοποιήθηκε να το φιλοξενήσει, αλλά του παραχώρησε και κτίριο.

Το 1937 ο Χορκχάιμερ κάλεσε τον φίλο του Τέοντορ Αντόρνο στις ΗΠΑ. Το Ιδρυμα Κοινωνικών Ερευνών μεταμόρφωσε τις σπουδές της κοινωνιολογίας και της φιλοσοφίας τόσο στην Αμερική όσο και στον υπόλοιπο κόσμο. Η Σχολή της Φρανκφούρτης αναδείχθηκε στη σημαντικότερη σχολή σκέψης και κριτικής θεωρίας, που η επίδρασή της διαρκεί ως τις μέρες μας.

Αλλά στις ΗΠΑ θα σταδιοδρομούσε και η Χάνα Αρεντ, εβραϊκής καταγωγής, από τις σημαντικότερες μορφές του 20ού αιώνα στον τομέα της πολιτικής φιλοσοφίας. Το 1933 εγκατέλειψε τη Γερμανία και εγκαταστάθηκε στο Παρίσι. Το 1937 οι χιτλερικοί τής αφαίρεσαν τη γερμανική υπηκοότητα. Το 1941 κατέφυγε στην Πορτογαλία και από εκεί στις ΗΠΑ, όπου αναδείχθηκε σε μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες του ακαδημαϊκού κόσμου και αυθεντία στα θέματα του ρατσισμού και του ολοκληρωτισμού. Οι αναλύσεις της και σήμερα παραμένουν θεμελιώδεις.

Θα μπορούσε κανείς να επεκταθεί σε πλήθος άλλων παραδειγμάτων, η ανάλυση των οποίων οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η ευρωπαϊκή κουλτούρα επέδρασε δραστικά στην αντίστοιχη του Νέου Κόσμου. Συγκρίνοντας, έστω και σε πολύ γενικές γραμμές, τα πριν και τα μετά αντιλαμβάνεται κανείς τι κέρδισε η Αμερική και τι έχασε η Ευρώπη.

Το ίδιο συνέβη και στις θετικές επιστήμες φυσικά, αλλά αυτό, μολονότι συναφές, είναι ένα ζήτημα εν μέρει διαφορετικό. Η Αμερική δεν επιβλήθηκε στον υπόλοιπο κόσμο μόνο μέσω της οικονομικής δύναμης και της μαζικής κουλτούρας, αλλά εισπράττοντας από την Ευρώπη ό,τι καλύτερο διέθετε εκείνη την εποχή το ενσωμάτωσε, το ανέπτυξε και το μεταμόρφωσε με εντυπωσιακή απορροφητική δύναμη, με αποτέλεσμα να παραχθούν πλήθος υβριδικών μορφών τόσο στις τέχνες και τη λογοτεχνία όσο και στη θεωρία και την κριτική.

Η πρωτοπορία και ο μοντερνισμός, ενώ στην Ευρώπη λειτούργησαν ως περίπου αυτόνομα φαινόμενα, στις ΗΠΑ ενσωματώθηκαν στα κυρίαρχα ρεύματα και τα μεταμόρφωσαν. Ετσι τα εισπράττουμε και σήμερα. Πάντως είναι χαρακτηριστικό το ότι μόλις τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη επανέρχεται –και μάλιστα εντυπωσιακά –στη δημοσιότητα, καταλαμβάνοντας τη θέση που του ανήκει, μεγάλο μέρος από το σημαντικό έργο εκείνων των εμιγκρέδων. Το ποιες θα είναι στο μέλλον οι εξελίξεις παραμένει, βέβαια, στο πεδίο των υποθέσεων.