Μαρκ Μαζάουερ: Τα άρρητα μιας οικογένειας

Μark Μazower
Οσα δεν είπες Ενα ρωσικό παρελθόν και το ταξίδι προς την πατρίδα. Φόρος τιμής
Μετάφραση Παλμύρα Ισμυρίδου
Εκδόσεις Αγρα, 2017
σελ. 440, τιμή 19,90 ευρώ

Κάπου προς το τέλος του ιδιότυπου, ελκυστικού και ξεχωριστού αυτού βιβλίου, ο Μαρκ Μαζάουερ κάνει λόγο για την «“κίνηση Μπράουν” των ανθρώπινων πλασμάτων». Εκφραση δάνεια από τη Φυσική, περιγράφει την τυχαία κίνηση στερεών σωματιδίων σε υγρά ή αέρια και αποδίδει εδώ με ποιητική ακρίβεια τις διαδρομές των ανθρώπων στον χώρο και στον χρόνο. Εχει το πλεονέκτημα να τονίζει τον παράγοντα της ανεξάρτητης μεταβλητής, του τυχαίου που με τη μορφή της ιστορικής αναγκαιότητας ανατρέπει συχνά τις ανθρώπινες απόπειρες επιβολής της βούλησης στην πραγματικότητα. Το «Οσα δεν είπες», ανασύσταση της πορείας ζωής των παππούδων και του πατέρα του βρετανού ιστορικού, είναι στο σύνολό του μια τέτοια άσκηση στην αποτύπωση της μπραουνιανής κίνησης ατόμων, ιδεών, κοινωνικών κατηγοριών.

Στην αφετηρία της αφήγησης βρίσκεται ο Μόρντχελ Μάζοβερ / Μαζάουερ, γεννημένος γύρω στο 1873 στο Γκρόντνο, μικρή πόλη στα περίχωρα της Βίλνα, σημερινό Βίλνιους της Λιθουανίας, τότε τμήμα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Ο «Μαξ», ρωσοεβραίος επαναστάτης, μέλος της σοσιαλιστικής οργάνωσης Μπουντ, εμπλέκεται στην επανάσταση του 1905, εξορίζεται στη Σιβηρία, αποδρά, εγκαθίσταται στο Λονδίνο, επιστρέφει στη Ρωσία ως αντιπρόσωπος αμερικανικής εταιρείας γραφομηχανών, γυρίζει οριστικά στη Βρετανία μετά τη Ρωσική Επανάσταση ως διευθυντής επιχείρησης που εξάγει στην Ανατολική Ευρώπη μηχανές κατασκευής μεταλλικών εξαρτημάτων. Την οικογενειακή του σχέση με τον γιο του, Μπιλ, χαρακτηρίζει η σιωπή για συγκεκριμένες περιόδους της ενήλικης ζωής του, ιδιαίτερα τη ρωσική. Επιχειρώντας να διεισδύσει στη σιωπή αυτή ο Μαρκ Μαζάουερ διερευνά το παρελθόν της ευρύτερης οικογένειας στις μνήμες, στην αλληλογραφία, στα αρχεία. Το αποτέλεσμα είναι μια συλλογική βιογραφία εμπεδωμένη στην πραγματικότητα της Ευρώπης του πρώτου μισού του 20ού αιώνα.

Ενα σημαντικό χαρακτηριστικό δεδομένο της είναι αυτό που είχε επισημάνει ο μεγάλος ιστορικός Ερικ Χόμπσμπαουμ για την «εποχή των αυτοκρατοριών»: οι ανθρώπινες μετακινήσεις. Ο Μαξ Μαζάουερ διασχίζει την Ευρώπη οριζοντίως, από τη Ρωσία ως τη Μεγάλη Βρετανία, νόμιμα και παράνομα, ως προπαγανδιστής και ως εργαζόμενος. Η εργασία, το ταξίδι, η κομματική οργάνωση συνεπάγονται σχέσεις. Ενα μέρος της σιωπής, όπως τεκμηριώνει ο συγγραφέας, οφείλεται στις περιστάσεις που οδήγησαν στην εκτός γάμου γέννηση του Αντρέ, ετεροθαλούς αδελφού του Μπιλ, καρπού της συμβίωσης με τη ρωσίδα επαναστάτρια Σοφία Κρυλένκο. Ο Αντρέ μεγαλώνει έχοντας μια αμφιταλαντευόμενη στάση έναντι του Μαξ και η πατρότητά του δεν εξακριβώνεται ποτέ αμετάκλητα, όπως ακριβώς και οι λεπτομέρειες της γνωριμίας με τη Σοφία. Ενίοτε η σιωπή υπερβαίνει τελικά τις δυνάμεις ανασύνθεσης του ιστορικού.

Σε αντίθεση με τον Μαξ, η σύζυγός του Φρούμα Τουμάρκιν, την οποία γνωρίζει στη Μόσχα και παντρεύεται το 1924 («εκείνα τα χρόνια οι άνθρωποι έπαιρναν γρήγορα τις μεγάλες αποφάσεις» επισημαίνει ο Μαζάουερ), μιλάει πολύ περισσότερο, ιδιαίτερα στην αλληλογραφία με τα αδέλφια της, άλλα από τα οποία μετά τον ρωσικό εμφύλιο παραμένουν στην ΕΣΣΔ, άλλα όχι. Η οικογένεια διακλαδώνεται σε όλη σχεδόν τη Δυτική Ευρώπη –Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία -, με αποτέλεσμα εντός της να απαντάται «όλο το φάσμα της μοίρας των Ευρωπαίων» στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Παρακολουθώντας τις τύχες ετεροθαλών αδελφών, θείων, εξαδέλφων, ο Μαζάουερ καταγράφει τις ασύμπτωτες τροχιές που μπορεί να λάβει η ζωή στενών συγγενών. Μέλος μιας οικογένειας που έχασε έναν αδελφό, έναν εξάδελφο και έναν γαμπρό στις σταλινικές εκκαθαρίσεις, η Νατάλια, αδελφή της Φρούμα, υπήρξε στρατιωτική γιατρός της NKVD, της σταλινικής προδρόμου της KGΒ. Το παράδοξο δεν σταματά εκεί, υπάρχει μια ανατροπή ακόμα: ερωτεύεται και παντρεύεται έναν «ζεκ», έναν κατάδικο των γκουλάγκ, τον καιρό που επιβλέπει τους κρατουμένους που εργάζονται στην κατασκευή του καναλιού Βόλγα – Ντον. Ο σύζυγος μιας άλλης αδελφής, της Νιούρα, έχει πολεμήσει τους Κόκκινους ως στρατιώτης των Λευκών στον ρωσικό εμφύλιο. Η κόρη της Φρούμα από έναν αποτυχημένο πρώτο γάμο, η Ιρα, γίνεται επιτυχημένη συγγραφέας ανάλαφρων μυθιστορημάτων, αλλά, κυρίως, για τα παιδιά της οικογένειας Μαζάουερ, μεγαλωμένα με τις υψηλές αξίες και τις ευαισθησίες της μεσαίας τάξης, ένα αρνητικό πρότυπο σικάτης καπιταλιστικής ζωής.

Το τελευταίο τμήμα του βιβλίου ολοκληρώνει το ταξίδι από τη Ρωσία του 19ου στη Μεγάλη Βρετανία του 21ου αιώνα επιστρέφοντας στο ουσιαστικό ξεκίνημά του –στις αναμνήσεις του πατέρα του Μαρκ Μαζάουερ, ο θάνατος του οποίου το 2009 σε ηλικία 84 ετών έδωσε το έναυσμα για τον αναστοχασμό όλης της οικογένειας. Ο Ουίλιαμ Τζόζεφ Μαζάουερ δίνει το στίγμα της με το όνομά του: «το Τζόζεφ ήταν το όνομα του πατέρα του Μαξ, όπως απαιτούσε η παράδοση· το Μαζάουερ δήλωνε μια οικογένεια και έναν τόπο καταγωγής· το Ουίλιαμ ήταν ένα όνομα από τη χώρα η οποία στο εξής, και μέσω του ιδίου, θα αποτελούσε μια πατρίδα», ένα όνομα-φόρος τιμής στον Σαίξπηρ. Ο γιος του ρώσου επαναστάτη θα φοιτήσει στην Οξφόρδη, θα γίνει στη νεότητά του μαχητικό μέλος του Εργατικού Κόμματος, θα σταδιοδρομήσει για τριάντα χρόνια στην εταιρεία Λέβερ Μπράδερς.

Απλώνοντας την αφήγηση σε συγγενείς, φίλους, γνωστούς, γείτονες, συναδέλφους (το κείμενο είναι γεμάτο από ομαδικές φωτογραφίες), το έργο του Μαζάουερ αποκτά επιπλέον διαστάσεις. Είναι αυτές της λονδρέζικης παροικίας των ρωσοεβραίων εξορίστων των αρχών του 20ού αιώνα, της χωροταξίας των συνοικιών του Βόρειου Λονδίνου, της διασταύρωσης των βημάτων της οικογένειας με γνωστά πρόσωπα (ο μεγάλος κοινωνιολόγος Ερνεστ Γκέλνερ, η ονομαστή αναρχική Εμμα Γκόλντμαν, ο φιλόσοφος και συγγραφέας Ολαφ Στέιπλεντον περνούν φευγαλέα από τις σελίδες), του νήματος της συνέχειας μιας σοσιαλιστικής Αριστεράς, του πολιτισμικού συνεχούς μιας ηπειρωτικής Ευρώπης που επικοινωνεί και αλληλεπιδρά γόνιμα με τη Βρετανία –αίσθησης ξένης πια στις ημέρες της διαπραγμάτευσης του Brexit. Ταυτόχρονα, ο αναγνώστης έχει την τύχη να ρίξει μια ματιά πίσω από τις κουίντες του ιστορικού στον τρόπο με τον οποίο προχωρεί η ιστορική έρευνα. Από πρόσωπο σε πρόσωπο, με αντιπαραβολή στοιχείων που αρχικά ίσως και να μοιάζουν ασύνδετα, διά του συσχετισμού χρονικών και τοπικών συμπτώσεων, προκύπτει ένα δίκτυο ανθρώπων και γεγονότων, ένα σύνολο λεπτομερειών που δεν φωτίζει μόνο τη δεδομένη αναζήτηση, αλλά συγκροτεί και το περίγραμμα του πλαισίου όπου ζουν και δρουν τα άτομα.

Το «διαγενεακό αφήγημα»

Το «Οσα δεν είπες» συνιστά εν τέλει ξεχωριστό δείγμα ενός διευρυνόμενου πεδίου «διαγενεακών απομνημονευμάτων» (intergenerational memoirs) ή «τρίτης γενεάς αφηγημάτων» (third-generation narratives) στα οποία απόγονοι επιχειρούν να εξιχνιάσουν πτυχές του παρελθόντος όσων προηγήθηκαν, με αναφορές ιδίως στις εμπειρίες του Ολοκαυτώματος και της μετανάστευσης. Πρόσφατα παραδείγματα του είδους αποτελούν το «Their Promised Land» (εκδ. Atlantic Books) του ολλανδού συγγραφέα Ιαν Μπούρουμα, μια αναδίφηση της σχέσης των εβραίων παππούδων του με τη Βρετανία, και το «An Odyssey» (εκδ. William Collins) του γνωστού στο ελληνικό κοινό αμερικανού κριτικού Ντάνιελ Μέντελσον που περιγράφει γλαφυρά την προσέγγιση με τον πατέρα του μέσω του ομηρικού έπους. Ο Μέντελσον, μάλιστα, είναι και ο συγγραφέας ενός χαρακτηριστικότερου κειμένου αυτής της κατηγορίας: πρόκειται για το παλαιότερο «Οι χαμένοι» (εκδ. Πόλις), αναζήτηση των περιστάσεων υπό τις οποίες η οικογένεια του αδελφού τού εκ μητρός παππού του δολοφονήθηκε στο Ολοκαύτωμα. Αυτό που κομίζει ο Μαρκ Μαζάουερ εδώ είναι η εξειδίκευση, η επιμέλεια και η επιδεξιότητα του ιστορικού, ενός από τους πιο εξέχοντες της γενιάς του, στο να απλώσει τον καμβά από τα σκόρπια λόγια και τις εκμυστηρεύσεις συγγενών στα απτά στοιχεία των αρχείων, αλλά και στο να χαρτογραφήσει τον κοινωνικό περίγυρό τους και να εντάξει το σύνολο στο πολιτικό και πολιτισμικό πλαίσιο ενός αιώνα. Με τον τρόπο αυτόν το βιβλίο, εκτός από νοσταλγική επίκληση των σιωπών και του λόγου της οικογένειας του καθενός ή γοητευτική συλλογική βιογραφία, αποβαίνει υπόμνηση ενός ουμανιστικού σοσιαλισμού που έχει πλέον εκλείψει, ανασύσταση ενός ευρωπαϊκού κόσμου που ξεθωριάζει μαζί με τις γενιές που φεύγουν, δείκτης των τροπών του 20ού αιώνα, προπάντων υπόδειγμα του πώς οι άνθρωποι διαχειρίζονται διανοητικά το παρελθόν για να νοηματοδοτήσουν το παρόν τους.