Υπάρχουν φορές που ο ανθρώπινος λόγος μεταγλωττίζεταιστοχευμένα, με αποτέλεσμα να επηρεάζει τον τρόπο που βλέπουμε την πραγματικότητα. Ο λόγος για την «πολιτική ορθότητα», έναν όρο πολυσυζητημένο και για τη χρήση του και για τη χροιά του. Οταν πρωτοκυκλοφόρησε είχε αμφιλεγόμενη χροιά, αλλά πλέον εκφυλίστηκε, απλώνεται σαν μάστιγα, ταλαιπωρεί την κοινωνική μας έκφραση, υποτιμάτην κρίση μας και πλήττει την ατομική ελευθερία και την αυτοδιάθεσήμας. Οι ρίζες του βρίσκονται σε ένα παλαιότερο κομμουνιστικό ιδίωμα που αναφέρεται στη «γραμμή του κόμματος», έναν άλλον όρο που έχει παράλληλη ολοκληρωτική καταγωγή. Πρόκειται για εκείνον τον λόγο που συμφωνεί με την ιδεολογική γραμμή τού Κομμουνιστικού Κόμματος σε κάθε δεδομένο θέμα. Αυτός λοιπόν ο λόγος περιγράφεται ως ο πολιτικώς ορθός, ενώ εκείνος που παρεκκλίνει δεν είναι.
Αφορμή για αυτό το άρθρο δεν είναι ο πρόσφατος θόρυβος με τη σεξουαλική παρενόχληση (βλέπε: Γουάινστιν, Ντενέβ. Παρεμπιπτόντως, φαίνεται τουλάχιστον οξύμωρο η σεξουαλική παρενόχληση να έχει αναγορευθεί σε μείζον θέμα την εποχή της σεξουαλικής απομάγευσης) Αφορμές υπάρχουν δεκάδες σε αυτήν τη νεοσυντηρητική εποχή, μια εποχή μανιχαϊστική, κωφή και φλύαρα άλαλη. Μια εποχή γεμάτη βοή και μανία, όπου ο εποικοδομητικός διάλογος είναι ένα είδος πολυτελείας και όπου μέσα στην πλάνη της αυτοεπιβεβαίωσης καταλήγουμε να συμφωνούμε μόνο με όσους υποστηρίζουν αυτά που μας αρέσουν, ενώ όλοι οι υπόλοιποι είναι μισητοί εχθροί.
Είναι δηλαδή η πολιτική ορθότητα η επιδίωξη της επιβολής μιας νέας γλώσσας, μιας γλώσσας εκ των προτέρων εγκεκριμένης. Αμεσα λοιπόν τίθεται η καίρια ερώτηση: Από ποιον είναι εγκεκριμένη αυτή η γλώσσα; Ποια είναι εκείνη η εξουσία που αφορίζει, που αποφασίζει το τι επιτρέπεται και το τι όχι; Η πολιτική ορθότητα προσπαθεί να επιβάλει κοινά ομογενοποιημένα χαρακτηριστικά στις συμπεριφορές. Ομως ποιος εξουσιοδότησε τους εκπροσώπους της γι’ αυτό, πότε και με ποιες διαδικασίες; Πού, σε ποια κέντρα αναφύονται αυτές οι πουριτανικές απόψεις; Ποιοι αποφασίζουν για την επικυριαρχία στο τοπίο του debate και θέτουν τους όποιους όρους; Θα μου πείτε, μπορεί να επικρατεί ασυδοσία; Να έχει δικαίωμα καθένας να περιορίζει κατά το δοκούν τα δικαιώματα του άλλου; Οχι φυσικά, αλλά τα πλαίσια ελέγχου ήδη υπάρχουν, παρ’ όλο που δεν εφαρμόζονται και απολύτως. Μην ξεχνάμε ότι έχουμε ήδη τρεις γενιές ατομικών δικαιωμάτων μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στη Δύση, που αποτελούν ένα επαρκές νομικό οπλοστάσιο για την προστασία όλων των ομάδων του πληθυσμού. Η πρώτη αμέσως μετά τον πόλεμο, η δεύτερη τη δεκαετία του ’60 και η τρίτη μετά την πτώση της Σοβιετικής Ενωσης. Τρεις γενιές δικαιωμάτων που αποτυπώνονται και στις διεθνείς συμβάσεις, από τη Διακήρυξη του ΟΗΕ, το 1946, στη Σύμβαση της Ρώμης του 1961 και στη νομολογία του Συνταγματικού Δικαστηρίου της Γερμανίας και του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.
Η πολιτική ορθότητα, ωστόσο, είναι σαν τους ψηφιακούς μαυροπίνακες. Ζητεί να κάνουμε delete και να ξαναγράψουμε τα πάντα, ακόμα και την Ιστορία. Είδαμε τι έγινε με τον αμερικανικό εμφύλιο πόλεμο και τα αγάλματα των στρατηγών που ξηλώνονται στις Ηνωμένες Πολιτείες. Με την τέταρτη δε τεχνολογική επανάσταση να καλπάζει και την τεχνητή νοημοσύνη και τη νανοτεχνολογία προ των πυλών, η παγκόσμια αγορά σε πέντε χρόνια θα είναι αγνώριστη. Η βιοτεχνολογία και η ρομποτική είναι πλέον εδώ. Η εποχή αυτή ήρθε, τη ζούμε. Πώς μπορούμε λοιπόν να την αντιμετωπίσουμε και στην καθημερινότητα; Πώς μπορούμε να βάλουμε σε τάξη τα αναρίθμητα νέα ηθικά θέματα που δημιουργεί; Μην ξεχνάμε βέβαια ότι εδώ και εκατομμύρια χρόνια ο ηθικός αναστοχασμός πάντοτε έπεται της καινοτομίας. Για πολλά ζητήματα δεν έχουμε κοινά αποδεκτές απαντήσεις. Σήμερα στη Δύση υπάρχει μια σημαντική, σοβαρή συζήτηση για όλα αυτά τα θέματα. Εννοείται ότι στη χρεογενή και εμφυλιογενή Ελλάδα, όπως την ορίζει ο Βασίλης Παπαβασιλείου, είμαστε ακόμη σε επίπεδο «φεϊσμπουκικού χαβαλέ».
Για να ξαναγυρίσουμε στην πολιτική ορθότητα: οι βάσεις αυτού του μεταμοντέρνου μακαρθισμού είναι ψυχολογικές. Εδώ δεν πολεμάμε με το μεγάλο άλλο που έρχεται να ξηλώσει το όλο πολιτικό – οικονομικό status quo, αλλά οποιονδήποτε έρχεται να ραγίσει την εικόνα μιας ανοιχτής, πληθυντικής, πολύχρωμης κοινωνίας. Πρόκειται για έναν ορατό κίνδυνο επιβολής μιας νέας γλώσσας ελεγμένης και εγκεκριμένης (κάτι που προσπαθεί να κάνει ο Πούτιν στη Ρωσία με τελικό ζητούμενο «ένα κράτος – ένας ηγέτης»). Στον νου έρχεται βέβαια το 1984, όταν η γλώσσα έγινε αντικείμενο ολοκληρωτικού ελέγχου, της αστυνομίας της σκέψης, του κεντρικού σχεδιασμού του λεξιλογίου. (Κάτι για το οποίο η τεχνολογία σήμερα προσφέρει απείρως πιο εξελιγμένα εργαλεία)
Η πολιτική ορθότητα έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο ώστε ο όρος «χριστουγεννιάτικο δέντρο» (Christmas tree) να αποδίδεται με τον όρο «δέντρο των εορτών» (Holiday tree), ώστε να μην προσβάλλονται δήθεν οι μουσουλμάνοι πολίτες. Μερικές φορές οι διάνοιες της πολιτικής ορθότητας, σχολαστικιστές χωρίς χιούμορ, παράγουν κάποια λεκτικά μαργαριτάρια, όπως στην περίπτωση της λέξης «νάνος» (dwarf) που αποδίδεται με τον όρο «vertically challenged», δηλαδή άτομα που έχουν δεχθεί «κάθετη πρόκληση»! O δε όρος «πασχαλινά αβγά» αποδίδεται με το ανεκδιήγητο «spring spheres», «ανοιξιάτικες σφαίρες», προκειμένου να περιοριστούν οι θρησκευτικοί συνειρμοί.
Σε μια εποχή της κυριαρχίας της τεχνολογίας, μέσα από την «αναστάτωση του κάθε όντος» που έλεγε και ο Αξελός, μια εποχή που μοιάζει να καταργεί τη σκέψη προς δόξαν της ισοπεδωτικής μετριότητας, θα θέλαμε να πιστεύουμε στην ανάδειξη ενός νέου στοχασμού. Μιας νέας κοινωνικής συμφωνίας με πίστη στον άνθρωπο, στην επιστήμη και στις τέχνες. Δυστυχώς η τέχνη, η πολιτική, η φιλοσοφία, ακόμη και η θρησκεία απονευρώνονται μέσα στο δίπολο βεβαιότητας – αβεβαιότητας που οδηγεί στην ισοπέδωση. «Ο,τι αποκωδικοποιείται πεθαίνει» έγραφα σε ένα παλιό μου βιβλίο. Οι συνέπειες δυστυχώς είναι δίπλα μας και θα είναι βαριές.
Αυτή η τάση κατατείνει στη δημιουργία ενός εύπλαστου ανθρώπου, μια ενδοτικής προσωπικότητας, κατευνασμένης, χωρίς χτισμένο χαρακτήρα, ενός άβουλου όντος που αποτελεί άθροισμα των συστατικών του. Οι δυνάμεις που δρουν σε αυτήν την κατεύθυνση είναι οικονομικοπολιτικές – επικοινωνιακές. Η αγορά θέλει μια νέα πελατεία, με νέο lifestyle, νέες ταυτότητες, γλωσσοκαθαρμένη, η οποία θα προσέχει τι λέει και θα αυτολογοκρίνεται. Οδηγούμαστε δηλαδή σε μια μεταγλώττιση της ομιλίας, ένα πλυντήριο εννοιών ώστε να επανεμφανίζονται άσηπτες. Σε αυτήν την «τοξικά νεωτερική» αρένα θα έλεγε κανείς ότι κυριαρχούν οι έννοιες «σεξισμός», «ρατσισμός» και «φασισμός». Ο περιορισμός των τριών λέξεων για να περιγράψουμε τον κόσμο αποτελεί, φυσικά, ένα μέγα εμπόδιο για να αναπτυχθεί κάθε ουσιαστικός διάλογος.
Ποιος μπορεί να είναι ο οπλισμός του πολίτη απέναντι σε αυτήν την ισοπέδωση; Μόνο η παιδεία. Η παιδεία με την ευρύτερη έννοια, η οποία εμπεριέχει όχι μόνο την ανθρωποκεντρική εκπαίδευση αλλά και την έννοια της αγωγής και της μόρφωσης, της πνευματικής και κατ’ επέκταση της ηθικής καλλιέργειας. Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα και η τεχνολογική εξέλιξη ενισχύουν κυρίως το ετεροκινούμενο άτομο. Εκείνο του οποίου οι απόψεις είναι συγκολλητικά θραύσματα μιας υπερπληροφόρησης, ενός «ζαλισμένου», απορρυθμισμένου, κατεσταλμένου όντος που επιπλέον κινδυνεύει να χάσει και ό,τι χυμούς του απέμειναν, στον έρωτα, στον στοχασμό, στη δημιουργία αλλά και στη γλώσσα. Το σημαντικό δεν είναι να ωραιοποιήσουμε ή να ψιμυθιώσουμε τις λέξεις, αλλά να αποκτήσουμε την ικανότητα να διεισδύουμε εις βάθος σε έννοιες που αφορούν ουσιαστικά την οικουμενικότητα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
