Στέφανος Λαζαρίδης: Ο παθιασμένος «ερευνητής» της όπερας και του θεάτρου

Η τέχνη κάνει θαύματα! Ετσι, στον τέταρτο όροφο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, σαν από θαύμα, «προσγειώθηκαν» εννέα μεγάλοι κύβοι. Εννέα κύβοι ατάκτως ερριμμένοι από ψηλά, θαρρείς από ένα αόρατο χέρι, γεμάτοι χρώματα και ιστορίες. Είναι οι ιστορίες που συνθέτουν τη δημιουργική πορεία του Στέφανου Λαζαρίδη (1942 – 2010). Του διάσημου έλληνα σκηνογράφου – σκηνοθέτη και πρώην καλλιτεχνικού διευθυντή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, τον οποίο η ΕΛΣ εφέτος τιμάει με την αναβίωση δύο παραστάσεων που εκείνος είχε παραγγείλει («Η Μποέμ» και «Τόσκα») και με την έκθεση «Στέφανος Λαζαρίδης: κυνικός ρομαντικός» που επιμελήθηκε ο εικαστικός (και μαθητής του) Αντώνης Βολανάκης. Σε αυτόν ανήκει και η ιδέα με τους κύβους, πάνω και μέσα στους οποίους θα παρουσιαστεί η τέχνη του τιμώμενου. Αν και ο ίδιος ο κ. Βολανάκης ξεναγώντας μας στον χώρο σπεύδει να διευκρινίσει ότι «ο κύβος είναι το λάιτ μοτίφ που συναντάται περισσότερο στο έργο του Λαζαρίδη, οπότε θα έλεγα ότι η κεντρική ιδέα ανήκει με έναν τρόπο στον ίδιο».

Εννέα κύβοι λοιπόν, σε ένα πρωτότυπο εικαστικό παιχνίδι: άλλος είναι τοποθετημένος ίσια, άλλος λοξά, κάποιοι έχουν αρχίσει να βυθίζονται στο δάπεδο. Καθένας παρουσιάζει ένα θέμα – αναδρομή από την πλούσια καριέρα του Λαζαρίδη, με φωτογραφίες, προβολές και βίντεο πάνω του και μέσα του να «ζωντανεύουν» μεγάλες παραστάσεις της όπερας και του θεάτρου που φέρουν την υπογραφή του. «Στόχος είναι να παρουσιαστούν αφενός μερικές από τις σημαντικότερες στιγμές μιας τεράστιας καριέρας, αφετέρου όλη η διαδικασία (από τα προκαταρκτικά στάδια μέχρι το τελικό) που ακολουθούσε ο Λαζαρίδης σε κάθε δουλειά» εξηγεί ο κ. Βολανάκης, χαρακτηρίζοντας τον τιμώμενο όχι απλώς καλλιτέχνη – σκηνογράφο και σκηνοθέτη, αλλά ερευνητή: «Από την ώρα που του γινόταν η πρόταση ή που ο ίδιος έκανε την πρόταση, γιατί στην περίπτωσή του ίσχυε πολύ το τι ήθελε να κάνει, ξεκινούσε την έρευνα με τη βοήθεια των βοηθών και των συνεργατών του, ανθρώπων που ήταν η συνέχεια του χεριού του. Ο λεπτομερής τρόπος με τον οποίο δούλευε ήταν συγκινητικός! Ποτέ δεν επαναπαύτηκε στις ευκολίες του, ποτέ δεν επέλεξε την εύκολη λύση. «Αυτό είναι εύκολο, πάμε τώρα παρακάτω» έλεγε. Ελεγε και κάτι άλλο: ότι το «να σχεδιάζει κανείς από εμπειρία δικαιολογείται μόνο σε στιγμές εκτάκτου ανάγκης. Δεν πρέπει να ανατρέχεις για να βρεις λύση σε αυτό που γνωρίζεις, αλλά να αναζητείς διαρκώς κάτι καινούργιο. Γι’ αυτό λέω πως δεν ήταν απλώς καλλιτέχνης αλλά και ερευνητής».

Από τους «Δαιμονισμένους» του Ντοστογέφσκι στη σκηνοθεσία του Γιούρι Λιουμπίμοφ ως την «Τετραλογία» του Βάγκνερ στη Βασιλική Οπερα του Λονδίνου και από τις ιστορικές παραγωγές («Ιπτάμενος Ολλανδός» και «Ναμπούκο») στην πλωτή σκηνή της Μπρέγκεντς ως την «Αρχή της ζωής» του Δημήτρη Δημητριάδη στην Ελλάδα (θέατρο Αμόρε, 1995), η δουλειά του Λαζαρίδη φωτογραφημένη, στη μορφή μακέτας, μικρογλυπτικής ή σχεδίου, έρχεται να σταθεί αυτούσια, εκτός παράστασης, ως πολύτιμο έργο τέχνης. «Τον ονομάζω χωρογράφο –ναι, με ω, από τον χώρο –ιδεών σε ιστορικό Ενεστώτα» λέει ο κ. Βολανάκης, επισημαίνοντας την καλλιτεχνική αξία που έχουν αποκτήσει τα σχέδιά του και δείχνοντάς μας τα (απίστευτης λεπτομέρειας) μικροσκοπικά αγαλματάκια-φιγούρες που ο Λαζαρίδης έφτιαχνε με τους συνεργάτες του προκειμένου να αναπαραστήσει με όσο το δυνατόν πιο μεγάλη ακρίβεια αυτό που οραματιζόταν ότι θα συνέβαινε στη σκηνή. Δηλαδή με έναν τρόπο παρενέβαινε στη σκηνοθεσία; «Δεν επέβαλλε τίποτα, αλλά ναι, με έναν τρόπο συνσκηνοθετούσε. Οι έξυπνοι σκηνοθέτες περίμεναν να τον ακούσουν, ήξεραν πως πάντα είχε να προτείνει κάτι ενδιαφέρον. Είχε την εμπιστοσύνη τους και τον σεβασμό τους».

Τον σεβασμό που θα μπορούσε κάποιος να πει ότι δεν του δείξαμε εδώ, στη σύντομη (18μηνη) θητεία του στην Εθνική Λυρική Σκηνή, η οποία έληξε άδοξα όταν το ΔΣ εισηγήθηκε ομόφωνα, το 2007, στον τότε υπουργό Πολιτισμού Γιώργο Βουλγαράκη την αποπομπή του από τη θέση του καλλιτεχνικού διευθυντή. Η αλήθεια είναι ότι ο τρόπος που και ο ίδιος χειρίστηκε τα πράγματα δημιούργησε εντάσεις. «Από την αρχή κιόλας της θητείας μου πολλοί ήταν εκείνοι που μου είπαν: «Πρόσεχε, στην Ελλάδα είσαι, πήγαινε σιγά-σιγά, μην ανοίγεις τόσα μέτωπα»» είχε πει ο ίδιος («Το Βήμα», 17/6/2007). Ισως επειδή τόσα χρόνια στο εξωτερικό είχε ξεχάσει τους κώδικες που διευκολύνουν τις εντός ελληνικών συνόρων συνεργασίες; «Δεν νομίζω πως έφταιγε ο Λαζαρίδης για το πώς εξελίχθηκαν τα πράγματα» λέει ο κ. Βολανάκης μιλώντας την ίδια στιγμή για έναν άνθρωπο που «είχε πολύ μεγάλες απαιτήσεις από τους άλλους γιατί πρώτα είχε πολύ μεγάλες απαιτήσεις από τον εαυτό του. Στην Ελλάδα είμαστε ίσως πιο χαλαροί…».

Στην Ελλάδα, μας δίνεται τώρα και η ευκαιρία να γνωρίσουμε έναν μεγάλο άγνωστο, γιατί αυτό παραμένει στην πραγματικότητα για εμάς ο διεθνής Στέφανος Λαζαρίδης. Ενας άνθρωπος που ποτέ δεν τον μάθαμε καλά, και επειδή έζησε κυρίως έξω, αλλά και επειδή ήταν κλειστός και εσωστρεφής, «οριοθετημένος πάντα, και στην προσωπική ζωή του. Πρόθεσή μας είναι, επανασυστήνοντάς τον να ξαναθυμηθούμε και τι σημαίνει σκηνογραφία» λέει ο κ. Βολανάκης, καλώντας μας σε μια έκθεση που μοιάζει με παιχνίδι. Σε έναν κόσμο, τον κόσμο του Στέφανου Λαζαρίδη, όπου τέχνη και τεχνική συναντήθηκαν αρμονικά για να ζωντανέψουν το όνειρο.