Ο τελευταίος Αλμπέρ Καμύ

Μετάφραση Ρίτα Κολαΐτη

Εκδόσεις Καστανιώτη, 2017

σελ. 336, τιμή 16,96 ευρώ

Το 1960, όταν ο Αλμπέρ Καμύ στα 47 του χρόνια σκοτώθηκε σε αυτοκινητικό ατύχημα στο Πτι Βιλμπλεβέν (Ιόν, Βουργουνδία), βρέθηκε μέσα στην τσάντα του, που την είχε μαζί του, το χειρόγραφο του τελευταίου του μυθιστορήματος με τίτλο Ο πρώτος άνθρωπος, που δεν πρόλαβε να του δώσει τελική μορφή. Η χήρα του άτυχου συγγραφέα, έπειτα και από συστάσεις των φίλων του, αποφάσισε να μην το εκδώσει. Ο Καμύ τότε, παρά την τεράστια φήμη του και το ότι τρία χρόνια νωρίτερα είχε τιμηθεί με το βραβείο Νομπέλ, εξαιτίας της μετριοπαθούς στάσης του όσον αφορούσε τον πόλεμο της Αλγερίας βρισκόταν στο στόχαστρο της γαλλικής Αριστεράς, στην οποία ανήκαν οι περισσότεροι συγγραφείς και διανοούμενοι εκείνα τα χρόνια. Πίστευε ότι σε εκείνον τον πόλεμο αναδυόταν ένας αραβικός ιμπεριαλισμός που προερχόταν από την Αίγυπτο, υποστηριζόταν από τη Σοβιετική Ενωση και στόχευε στην απομόνωση της Ευρώπης. Ομως ο Καμύ, μολονότι προερχόταν από την Αριστερά, ήταν όχι μόνο σπουδαίος δημιουργός, αλλά και μεγάλη ηθική προσωπικότητα, γι’ αυτό και δεν έκανε υποχωρήσεις σε ζητήματα συνείδησης, έστω και αν χρειαζόταν να συγκρουστεί με τους πρώην συντρόφους του. Διαβάζοντας τώρα αυτό το βιβλίο, το ημιτελές κύκνειο άσμα του, σκέφτεται κανείς τι έχασαν τα γαλλικά και τα παγκόσμια γράμματα με τον αδόκητο θάνατό του. Διότι Ο πρώτος άνθρωπος είναι ένα σπουδαίο μυθιστόρημα, εφάμιλλο των βιβλίων του που προηγήθηκαν και ταυτοχρόνως έργο που άνοιγε νέους δρόμους στην πεζογραφία του. Και θα τολμούσαμε να πούμε όχι μόνο στη δική του.

Στην πραγματικότητα ο Καμύ εδώ έγραψε την αυτοβιογραφία του δίνοντάς της μυθιστορηματική μορφή και χρησιμοποιώντας γι’ αυτό την τριτοπρόσωπη αφήγηση. Ο αναγνώστης που είναι εξοικειωμένος με το έργο του θα βρει επιπλέον όλα τα μείζονα θέματα που τον είχαν απασχολήσει στα άλλα του βιβλία: το παράλογο, την αλλοτρίωση, τον μύθο τού Σίσυφου, το δράμα της ύπαρξης και πάνω απ’ όλα την αξία της ζωής. Θα βρει τη σκέψη του μεσημεριού που αναπτύσσει στον Επαναστατημένο άνθρωπο και τη μεσογειακή ευαισθησία και συνείδηση όπως αναδύονται και από τα τέσσερα θαυμάσια –και λιγότερο γνωστά –δοκίμια τα οποία περιέχονται στο μικρό του βιβλίο με τίτλο Οι γάμοι. Θα βρει και πολλά άλλα –και πάνω απ’ όλα τη διπλή ταυτότητα ενός συγγραφέα που μοίρασε τη ζωή του ανάμεσα στο Αλγέρι και στη Γαλλία, δυο χώρες που τις χωρίζει η Μεσόγειος, κοιτίδα πολιτισμού, βιωμάτων, αισθήσεων και μνήμης.

Στον Πρώτο άνθρωπο ο σαραντάχρονος πρωταγωνιστής ονόματι Ζακ Κορμερί, που γεννήθηκε το 1913 στο Αλγέρι, θέλει να βρει πληροφορίες για τον πατέρα του Ανρί, τον οποίο δεν γνώρισε ποτέ γιατί ο τελευταίος σκοτώθηκε στη μάχη λίγο μετά την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Στην αρχή του βιβλίου μεταφερόμαστε στο Αλγέρι, στη μικρή «πόλη» όπου γεννιέται ο Ζακ. Στη συνέχεια πηγαίνουμε σαράντα χρόνια αργότερα, σε ένα χωριό της Γαλλίας, όπου βρίσκεται θαμμένος ο πατέρας του. Ο σαραντάρης Ζακ, που ζει στο Παρίσι, επισκέπτεται το χωριό και μπροστά στον τάφο του πατέρα του συνειδητοποιεί πως ο Ανρί Κορμερί σκοτώθηκε όταν ήταν 29 ετών. Ο Ζακ, που τώρα έχει κλείσει τα 40, σκέφτεται μπροστά στον τάφο του Ανρί πως ο πατέρας που δεν γνώρισε, πεθαίνοντας τόσο νέος, ήταν σαν να μην έζησε ποτέ.

Ο Ζακ θα πάει στον γενέθλιο τόπο του στο Αλγέρι, όπου η σχεδόν μουγκή και κουφή μητέρα του εξακολουθεί να ζει στη φτωχική γειτονιά στην οποία μεγάλωσε κι ο ίδιος. Και εκεί θα ανακαλέσει τα χρόνια που πέρασε ως παιδί. Θα θυμηθεί τους φίλους του, τα παιχνίδια που έπαιζε μαζί τους, τον κουφό του θείο που τον έπαιρνε μαζί του για κυνήγι, το ποδόσφαιρο που ήταν η μεγάλη του αγάπη, όπως και το κολύμπι. Και βέβαια έναν δάσκαλό του στο δημοτικό σχολείο ο οποίος διέκρινε τη σπάνια ευφυΐα και το ταλέντο του και τον βοήθησε να πάρει μια υποτροφία και να φοιτήσει στο γυμνάσιο. Ανέλαβε επιπλέον να τον προετοιμάσει για τις εισαγωγικές εξετάσεις. Ανάμεσά τους αναπτύχθηκε ένας δεσμός που ήταν κάτι παραπάνω από τον συνήθη ανάμεσα στον μαθητή και στον δάσκαλο, διότι ο δάσκαλος εδώ (ένα υποκατάστατο πατέρα) είναι εκείνος που μεταμορφώνει τη ζωή τού Ζακ και του δίνει τα εφόδια να ξεφύγει από το περιβάλλον της φτώχειας και της αμάθειας.

Αυτό είναι σε γενικές γραμμές το περίγραμμα του μυθιστορήματος –το οποίο θα ζήλευαν πολλά από όσα θεωρούνται ολοκληρωμένα. Ο τίτλος του εξηγεί και την πρόθεση, και το αποτέλεσμα. Ο πρώτος άνθρωπος είναι το αρχέτυπο, η μήτρα ζωής που μας σφραγίζει. Ο Καμύ δεν επιστρέφει στο Αλγέρι γιατί βρισκόταν πάντα εκεί –είναι η ταυτότητά του και η σφραγίδα του.

Ξέρουμε τον διανοούμενο Καμύ, τον συγγραφέα που συγκλόνισε την Ευρώπη με τον Ξένο, όπου για πρώτη φορά έχουμε έναν πρωταγωνιστή ο οποίος σκοτώνει από άγχος, γνωρίζουμε τον λαμπρό δημοσιογράφο, τον αρχισυντάκτη της εφημερίδας «Κομπά», είμαστε εξοικειωμένοι με το φιλοσοφικό του έργο που έδωσε στον υπαρξισμό το ηθικό περιεχόμενο το οποίο λείπει από τον Σαρτρ, ξέρουμε τον Καμύ που πρωταγωνιστεί μεταπολεμικά στη μάχη των ιδεών στη Γαλλία, αλλά εδώ έχουμε και έναν άλλο Καμύ: τον μεσογειακό, ο οποίος αναζητεί τις ρίζες του ζώντας ταυτόχρονα και εκείνος σαν ξένος σχεδόν σε μια Ευρώπη που κάποτε την είχε χαρακτηρίσει «γνήσια κόρη της αμετροέπειας».

Εναν συγγραφέα που κινείται με πάθος ανάμεσα στη βόρεια και στη νότια πλευρά της λεκάνης της Μεσογείου. Συνήθως οι συγγραφείς που τιμώνται με το βραβείο Νομπέλ δεν προσθέτουν κατόπιν σχεδόν τίποτε νέο στο ήδη κατατεθειμένο έργο τους. Σκέφτεται κανείς πως είναι τουλάχιστον συγκινητικό που ο Καμύ με το μυθιστόρημα αυτό επιχείρησε να ξεφύγει από την παγίδα της απόλυτης διασημότητας. Η συγγραφική πράξη υπό αυτές τις συνθήκες αποκτά ηρωικό χαρακτήρα, που για έναν συγγραφέα στο έργο του οποίου κυριαρχεί το αίσθημα του τραγικού –και εν τούτοις ο ίδιος καταφέρνει να μην είναι πεσιμιστής –ο ηρωικός αυτός χαρακτήρας αποκτά ένα περιεχόμενο που μοιάζει να ξεπερνά την ανθρώπινη φύση.

Ο Καμύ ήταν ο πρώτος –και ο μόνος –που ανέδειξε στο βροχερό Παρίσι τη λάμψη και την τραγικότητα του μεσογειακού ήλιου. Οποιος τον διαβάσει προσεκτικά δεν θα δυσκολευτεί να αναγνωρίσει την τεράστια επίδραση του ελληνικού κόσμου στο έργο του και ειδικότερα των τραγικών ποιητών του Χρυσού Αιώνα.

Σε ό,τι αφορά τις αναλογίες, τουλάχιστον για μια παλαιότερη γενιά ελλήνων αναγνωστών, οι ομοιότητες της φτωχολογιάς στο Αλγέρι με τις αντίστοιχες της χώρας μας στις πρώτες τρεις δεκαετίες του Μεταπολέμου είναι εντυπωσιακές. Ο Ζακ Κορμερί είναι ένα παιδί από αυτά που θα συναντούσε κανείς στην ελληνική επαρχία. Ζει το παρόν, τη ζωή με τη σκληρότητα αλλά και την ευαισθησία της ταυτοχρόνως, και τούτη τη ζωή την αγαπά όχι αυτή καθαυτήν, αλλά επειδή γνωρίζει από πρώτο χέρι την εμπειρία του θανάτου. Αγαπά τη μητέρα του χωρίς να την κρίνει. Εχει μια σκληρή γιαγιά, όπως ήταν και η σπανιόλα γιαγιά του Καμύ, που ενσαρκώνει τον αγώνα για την επιβίωση και δεν διστάζει να τιμωρεί και τον ίδιο. Ο κόσμος της παιδικής του ηλικίας είναι ένα μείγμα ευαισθησίας και βαρβαρότητας. Είναι ο ίδιος το αρχέτυπο, ο πρώτος άνθρωπος, γιατί είναι τέκνο ενός νεκρού. Και ό,τι ζει τον σφραγίζει: τα παιχνίδια, τα χελιδόνια, η αλλαγή των εποχών, το πάθος για το ποδόσφαιρο, ο ουρανός και η θάλασσα, το γύρισμα της κάθε μέρας, η αλλαγή των φωτισμών, τα τοπία της γύμνιας, της ερημιάς και της σκόνης, μια ανεπανάληπτη ποιητική των τοπίων και των αισθήσεων διάσπαρτη με λυρικές εξάρσεις.

Από όλο το βιβλίο, όπου το παρελθόν και το παρόν αλληλοσυμπληρώνονται, αποκομίζει κανείς ένα αίσθημα εξορίας το οποίο ορίζει και μια κατάσταση πραγμάτων. Το σαρτρικό dictum «η ύπαρξη προηγείται της ουσίας» κατ’ εξοχήν επιβεβαιώνεται όχι στο έργο του Σαρτρ αλλά του Καμύ. Επομένως δεν είναι τυχαίο που αυτός ο μεσογειακός είχε αδυναμία σε έναν συγγραφέα του Βορρά, έναν Ρώσο: τον Ντοστογέφσκι, αφού ο τελευταίος είχε πει πως η ζωή έχει μεγαλύτερη σημασία από το νόημά της. Ο πρωταγωνιστής στον Πρώτο άνθρωπο δεν αναζητεί το νόημα αλλά το μέρος της ζωής που του στερήθηκε, δηλαδή την παρουσία του πατέρα του. Γι’ αυτό και ψάχνει να βρει τα ίχνη του, τα ελάχιστα που άφησε στα 29 χρόνια που έζησε, το υπαρξιακό νόημα μέσα από τη βιωματική αλήθεια.

Δεν είναι τυχαίο που τον Καμύ τον αγάπησαν στη χώρα μας πέντε γενιές αναγνωστών και εξακολουθεί να προκαλεί και σήμερα τις ίδιες συγκινήσεις. Ούτε και το ότι επανέρχεται τα τελευταία χρόνια στο διεθνές προσκήνιο, όταν ακόμη και ο Μαλρό, που ο Καμύ τον θεωρούσε σημαντικότερο συγγραφέα από τον ίδιο, δεν έχει την ίδια απήχηση. Η φτώχεια και η δυστυχία είναι μια πραγματικότητα, μας λέει το βιβλίο αυτό. Η ανθρώπινη συνθήκη όμως την υπερβαίνει. Και αυτό είναι το βαθύτερο περιεχόμενο της ζωής με όλες τις αδυναμίες και τις ατέλειές της. Το βιβλίο κυκλοφορεί σε μια νέα και εξαιρετική μετάφραση της Ρίτας Κολαΐτη από τα γαλλικά.