Ο σαλός ποιητής από την Τοσκάνη

Μετάφραση-σημειώσεις Μαρία Φραγκούλη

Eισαγωγή Gabriel Cacho Millet, επίμετρο Silvio Ramat

Εκδόσεις Περισπωμένη (δίγλωσση έκδοση), 2017

σελ. 334, τιμή 18,50 ευρώ

«Κάθε φορά που διαβάζω τα Ορφικά Ασματα, δεν μπορώ να μην αναρωτηθώ τι σχέση έχει ο ποιητής Ντίνο Καμπάνα, συγγραφέας εκείνου του απερίγραπτου, ενός και μοναδικού μικρού βιβλίου, με εκείνον τον φουκαρά με το ίδιο όνομα, ενοχλητικό επισκέπτη φρενοκομείων, νοσοκομείων και φυλακών, καταγραμμένο στα μητρώα των αστυνομικών τμημάτων της μισής Ιταλίας ως παράνομο. Και μου έρχεται να πω: τίποτα.» Ετσι αρχίζει τη μεστή εισαγωγή του ο Gabriel Cacho Millet (1939-2016), ο πλέον αφοσιωμένος μελετητής και τελευταίος εκδότης του ιταλού ποιητή Ντίνο Καμπάνα (1885-1932).

Ωστόσο το ίδιο το έργο δείχνει πως ποιητής και ποίημα είναι προέκταση του ενός προς το άλλο. Τα Ορφικά Ασματα (1914) είναι η μία και μοναδική συλλογή του Καμπάνα, η οποία πάντως μπόρεσε να τον εντάξει θριαμβευτικά στην ιταλική και γενικότερα στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία ως έναν από τους πλέον ιδιότυπους δημιουργούς. Καθώς ο Καμπάνα είναι μάλλον άγνωστος στην Ελλάδα (δυο-τρία ποιήματά του έχουν δημοσιευθεί), θα πρέπει να επαινεθούν για την προσφορά τους ο εκδότης και οπωσδήποτε η μεταφράστρια: η μετάφραση των Ορφικών Ασμάτων στέκει απέναντι στο ιταλικό κείμενο ως ένα όντως «πρωτότυπο» κείμενο –ιδεώδες ζητούμενο κάθε διαγλωσσικής και ενδογλωσσικής μετάφρασης.

Η δίκαιη παρουσίαση αυτού του εντυπωσιακού βιβλίου δεν μπορεί να γίνει με ένα σύντομο σημείωμα όπως το παρόν. Ο αναγνώστης πρέπει να μελετήσει αργά-αργά τα Ορφικά Ασματα, βοηθούμενος από τα συνοδευτικά κείμενα και τις πλούσιες σημειώσεις της μεταφράστριας. Αυτό που μπορεί να κάνει το παρόν σημείωμα είναι να συστήσει στον έλληνα αναγνώστη αυτόν τον σαλό ποιητή Καμπάνα και να τον προτρέψει να αφεθεί μέσα σε ένα ολωσδιόλου χειμαρρώδες και απρόβλεπτο κείμενο, προϊόν ενός ευλογημένου και αλλόκοτου νου. Μαζί να δείξει, πολύ σύντομα, τον «έξω» και τον «έσω» βίο του.

Ο «έξω» βίος του ποιητή Καμπάνα υπήρξε ολωσδιόλου ασταθής και, σύμφωνα με όλα τα κοινά κριτήρια, πλήρως αποτυχημένος. Αρχικά αποφασίζει να φύγει από το χωριό του, το Μαράντι της Τοσκάνης, για να σπουδάσει Φαρμακευτική Χημεία. Υστερα δοκιμάζει να φοιτήσει στη Στρατιωτική Σχολή της Ραβέννας. Στη Φλωρεντία, όπου καταλήγει αργότερα, η Αστυνομία τον συλλαμβάνει ως «ανισόρροπο στο μυαλό» και τον στέλνει πίσω στο χωριό του. Ταξιδεύει στη Γαλλία και στην Ελβετία. Η ροπή στη «μεγάλη φυγή» και περιπλάνηση και οι ψυχικές διαταραχές του αναγκάζουν τους γονείς του να τον κλείσουν σε φρενοκομείο. Υστερα από αλλεπάλληλες περιπλανήσεις φεύγει το 1907 για το Μπουένος Αϊρες. Επιστρέφει το 1909 και εισάγεται πάλι σε φρενοκομείο. Τον Φεβρουάριο του 1910 εγκλείεται σε άσυλο φρενοβλαβών στο Βέλγιο. Τον Δεκέμβριο του 1913 παραδίδει στους διευθυντές του περιοδικού Lacerba, γνωστού για τις σχέσεις του με τον φουτουρισμό, το μοναδικό χειρόγραφο του έργου του Il piu lungo giorno (Η πιο μεγάλη μέρα). To χειρόγραφο χάνεται και ο Καμπάνα αναγκάζεται να ξαναγράψει το έργο, σε άλλη μορφή, με τον σημερινό τίτλο Canti Orfici. Το βιβλίο τυπώνεται το 1914, παραμονές του Μεγάλου Πολέμου. Ο ποιητής ζει μια σύντομη πλην θυελλώδη σχέση με τη συγγραφέα Σιμπίλα Αλεράμο. Τον Γενάρη του 1918 κλείνεται πάλι σε ψυχιατρείο. Παραμένει έγκλειστος ως τον θάνατό του, την 1η Μαρτίου 1932.

Ο «έσω» βίος του ποιητή χρονομετρείται και προβάλλεται από τα ποιήματα αυτής της μοναδικής συλλογής, άλλα καμωμένα σε στίχους, άλλα πεζόμορφα. Η πρότασή μου είναι ο αναγνώστης (συνιστώ ιδιαιτέρως το βιβλίο στους νέους ποιητές μας) να αφεθεί στον ρυθμό και στον ευφρόσυνο παραλογισμό ενός κειμένου πολυεπιπέδου, που αρχίζει με αφιέρωση στον Γουλιέλμο Β’ αυτοκράτορα των Γερμανών (παραμονές του Μεγάλου Πολέμου), κλείνει με στίχους του Ουόλτ Ουίτμαν και γράφεται κάτω από τον αστερισμό του Ορφέα. Πιθανότατα ο Καμπάνα γνωρίζει τον μύστη-ποιητή από ένα σχετικό στίχο των Γεωργικών του Βιργιλίου που αναφέρει τον διαμελισμό του Ορφέα από τις Βάκχες. Σε όλο το βιβλίο του ο Καμπάνα γράφει (αν δεν σφάλλω) μόνο μία φορά το όνομα του Ορφέα. Ο λόγος για τον οποίο ο Καμπάνα συνάπτεται με τον διαμελισμένο Ορφέα οφείλεται, όπως υποστηρίζεται, σε λόγους εκλεκτικής συγγένειας. Πάντως ο Καμπάνα δεν είναι ένας συνήθης poeta doctus που εμπλέκεται σε δρόμους οιονεί φιλολογικούς. Είναι ένας ανατροπέας, πορευόμενος τους δικούς του δρόμους και μόνο. Αυτό άλλωστε συνιστά τη χάρη τους. Εκείνο που όντως τον χαρακτηρίζει είναι η συνεχής φυγή στο ανάπτυγμα ενός αλλοπρόσαλλου, εξωλογικού δρόμου. Ελαύνεται από το αίσθημα μιας μανικής φυγής, ωσάν μια αρσενική Ιώ περιδινούμενη στους δρόμους του παραλογισμού. Ιδού κάποια, ελάχιστα δείγματα, της ποιητικής μεγαλοφροσύνης και ιδεοληψίας του Καμπάνα.

«Και η ιέρεια των στείρων ηδονών, η αφελής και άπληστη δούλα και ο ποιητής κοιτούσαν ο ένας τον άλλον, άγονες ψυχές που ασυνείδητα αναζητούσαν το πρόβλημα της ζωής τους. Μα το βράδυ έπεφτε χρυσό προμηνύοντας τα δροσερά ρίγη της νύχτας» («Η Νύχτα»).

«Ω το σώμα σου! Το άρωμά σου κάλυπτε σαν πέπλο τα μάτια μου: δεν έβλεπα το σώμα σου (ένα γλυκό και διαπεραστικό άρωμα): γυμνό εκεί μες στον μεγάλο καθρέφτη, στον μεγάλο καθρέφτη γυμνό καλυμμένο από τους βιολετί καπνούς, ψηλά φιλημένο από ένα φωτεινό άστρο ήταν τ’ όμορφο, τ’ όμορφο και γλυκό δώρο ενός θεού: και οι ντροπαλοί μαστοί φούσκωναν από φως, και τ’ άστρα απουσίαζαν, και δεν υπήρχε ούτε ένας θεός στη βιολετί ερωτική βραδιά: μα εσύ ανάλαφρη εσύ πάνω στα γόνατά μου καθόσουν, νυχτερινή καρυάτιδα ενός μαγευτικού ουρανού» («Το ταξίδι και η επιστροφή»).

«Στην παλαιά πλατεία όπου γίνονταν οι γκιόστρες ανεβαίνουν δρόμοι και δρόμοι και στον καθαρό αέρα μαντεύεται κάτω από τον ουρανό η θάλασσα. Ο καθαρός αέρας μόλις σημαδεύτηκε από ελαφρά νέφη. Ο αέρας είναι ρόδινος. Ενα αρχαίο λυκόφως έβαψε την πλατεία και τα τείχη της. Και διαρκεί κάτω από τον ουρανό που διαρκεί, ρόδινο καλοκαίρι ενός πιο ρόδινου καλοκαιριού» («Πιάτσα Σαρτσάνο»).

Ο χώρος δεν επιτρέπει άλλα. Αλλωστε, ένα σημείωμα όπως το παρόν δεν έχει παρά έναν σκοπό: να παρακινήσει τον αναγνώστη να ακολουθήσει τα εκτυφλωτικά κείμενα ενός ποιητή που θα μπορούσε πολλά να διδάξει τους έλληνες ποιητές και αναγνώστες. Τόσο με τον «έξω» όσο και με τον «έσω» βίο του. Επιπλέον, είμαι απόλυτα βέβαιος ότι ο Ντίνο Καμπάνα θα έκανε τον ποιητικότατο Πλάτωνα να σταθεί απορημένος από τη ιερή μανία αυτού του ανθρώπου που επιβεβαιώνει την άποψή του. Ωστόσο θα συνέχιζε να υποστηρίζει ότι ο ποιητής, οποιοσδήποτε ποιητής αξίζει τούτον τον τίτλο, δεν είναι τίποτε άλλο ει μη ένα κούφον χρήμα. Ενα ον πτηνόν και ιερόν. Ναι, αλλά μέσα σε αυτό το σμήνος των ποιητών ο Καμπάνα κάνει τους πιο παλαβούς ελιγμούς.

Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών