Η δύσκολη αντιμετώπιση του ανορθολογισμού

Διονύσης Σαββόπουλος, «Η εκδίκηση της γυφτιάς»

Η Elizabeth Kolbert, δημοσιογράφος στο «New Yorker» και συγγραφέας βραβευμένη με Πούλιτζερ, είχε εκδώσει πριν από χρόνια ένα βιβλίο που έγινε μπεστ σέλερ. Tίτλος του: «Η έκτη εξαφάνιση» («The Sixth Extinction»). Υστερα από επεξεργασία πολλών μελετών για την κλιματική αλλαγή, κατέληγε στο συμπέρασμα ότι η έκτη εξαφάνιση έχει ήδη αρχίσει. Η επιστήμη μιλάει για «εξαφάνιση» όταν το 70%-90% των ειδών της Γης αφανίζεται ύστερα από φυσικές καταστροφές μεγάλης έκτασης. Οι προηγούμενες πέντε μαζικές απώλειες των ειδών είχαν συντελεστεί στο απώτερο παρελθόν. Οι επιστήμονες –γεωλόγοι, βιολόγοι, παλαιοανθρωπολόγοι κ.λπ. –υποθέτουν ότι οι αιτίες οφείλονται σε φυσικά αίτια, όπως είναι η πτώση μετεωρίτη, η έκρηξη σούπερ ηφαιστείων, η κλιματική αλλαγή από τους κύκλους θέρμανσης – ψύξης του πλανήτη, κ.ά. Η πλέον διάσημη βέβαια είναι η τελευταία, η οποία συνέβη πριν από 66 εκατ. χρόνια και είχε σαν συνέπεια την εξολόθρευση και των δεινοσαύρων.

Η έκτη εξαφάνιση την οποία εντοπίζουν οι μελέτες, αντίθετα από τις προηγούμενες, οφείλεται στις δραστηριότητες του εξυπνότερου είδους: του ανθρώπου.

Mε την ίδια μεθοδολογία, δηλαδή την ανάλυση εκατοντάδων μελετών, η καλή δημοσιογράφος προσπαθεί να εξηγήσει την επικράτηση του ανορθολογισμού στην πολιτική. Τις αιτίες, την ιστορία, τα συμπεράσματα και τις επιπτώσεις για την ανθρωπότητα του ανορθολογισμού.

Στο άρθρο της τώρα, αναφέρει τρία βιβλία που έχουν εκδοθεί για το θέμα από καθηγητές στο Yale, στο MIT και στο Harvard. Θα περιοριστούμε σε κάποια σημαντικά συμπεράσματα.

1. Ο ορθός λόγος δεν είναι επίκτητος. Αποκτάται μέσω της εξελικτικής διαδικασίας. Και αυτή η διαδικασία είναι η κοινωνικοποίηση. Φανταστείτε τους μακρινούς προγόνους μας να πηγαίνουν για κυνήγι. Πολλοί δεν γύρισαν ποτέ. Τότε κάποιοι από αυτούς κάθισαν σε μια σπηλιά, συζήτησαν το πρόβλημα της επιβίωσης και ότι τελικά έτσι όπως κυνηγούν τους «τρώει η αρκούδα». Και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι θα ήταν πιο ασφαλές να κυνηγούν σε ομάδες και οπλισμένοι, με τα όπλα της εποχής. Η απόφαση ήταν σωστή. Τα θύματα από τα θηρία μειώθηκαν και η ζωή τους έγινε πιο ασφαλής.

2. Ο ορθός λόγος δεν εξελίχθηκε από τη λύση αφηρημένων λογικών προβλημάτων, αλλά για τη λύση των προβλημάτων που θέτει η ζωή και σε συνεργασία σε ομάδα.

3. Η «επιβεβαίωση της προκατάληψης» (confirmation bias). Οι προκαταλήψεις που όλοι κουβαλάμε μας οδηγούν στο να ενστερνιζόμαστε πληροφορίες οι οποίες στηρίζουν τη διαδικασία απόρριψης των πληροφοριών που αντιτίθενται στις προκαταλήψεις μας. Για παράδειγμα, η αποδοχή του δικαιώματος της οπλοκατοχής, η ρατσιστική προσέγγιση της μετανάστευσης, η διατήρηση της θανατικής ποινής κ.λπ. είναι το πρόσφορο έδαφος στο οποίο ανορθολογικοί οπαδοί συρρέουν στις κάλπες ψηφίζοντας τους λαϊκιστές που επιβεβαιώνουν τις προκαταλήψεις τους. Σε πειράματα ποντίκια τοποθετούνται σε ένα κουτί. Με τον καιρό ξεπερνούν το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και αποκτούν την πεποίθηση ότι δεν κινδυνεύουν, όταν βρεθούν στο κουτί. Στο τέλος του πειράματος η γάτα περπατά άφοβα πια και, η γάτα που έχουν βάλει στο κουτί, τα τρώει.

4. Γιατί όμως επικρατεί ο ανορθολογισμός; Είπαμε ότι ο ορθολογισμός είναι επίκτητος και συνεπώς θέλει χρόνο για να επικρατήσει. Στις μέρες μας, της επιτάχυνσης της διάδοσης της πληροφορίας με τα fake news και τα tweets, μεγάλη μερίδα των πολιτών ενστερνίζεται τις ιαχές που επιβεβαιώνουν τις πεποιθήσεις τους και ο χρόνος για επεξεργασία αυτών των πληροφοριών είναι πολύ μικρός.

5. Η «ψευδαίσθηση της γνώσης» (knowledge illusion) είναι ένα ακόμα στοιχείο που στηρίζει τον λαϊκισμό. Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να περιγράψουν τον τρόπο λειτουργίας της τουαλέτας. Η πλειονότητα απάντησε λανθασμένα. Προφανώς η λειτουργία της είναι πιο πολύπλοκη από ό,τι νομίζουμε οι περισσότεροι. Ετσι μόνο μια μικρή μειοψηφία –1% –δήλωσε ευθαρσώς ότι δεν γνωρίζει. Οι υπόλοιποι έδωσαν λανθασμένες απαντήσεις.

6. Οι ανορθολογικές συμπεριφορές δεν είναι περιθωριακές. Είναι συστημικές.

Δεν γνωρίζουμε κατά πόσον όλα αυτά είναι ορθά. Αποδείξεις των εμπειρικών –πειράματα –θεωριών ίσως υπάρξουν όταν βρεθεί, αν βρεθεί, το γονίδιο του ορθού λόγου! Ωστόσο, σε ό,τι αφορά γεγονότα του παρελθόντος, με τη χρήση των κλειδιών που παρέχουν οι πιο πάνω μελέτες, μπόρεσα να καταλάβω καλύτερα τι είχε συμβεί.

Για παράδειγμα, το σημείο που ανέτρεψε την κυριαρχία της Κίνας στα παλιά χρόνια θεωρείται ότι είναι η καταστροφή του τεχνολογικά ανώτερου στόλου της με τον οποίο κυριαρχούσε στις θάλασσες και στο εμπόριο. Ο λόγος ήταν ότι την εποχή εκείνη ενέσκηψε επιδημία που αποδεκάτισε πολλές περιοχές. Αυτή την καταστροφή απέδωσαν στην υπερφίαλη τεχνολογική εξέλιξη της ναυπήγησης. Προφανώς η συσχέτιση των δύο γεγονότων ήταν αποτέλεσμα προκατάληψης.

Η κυριαρχία του Χίτλερ είχε μεν ως αιτία την οικονομική καταστροφή που προκάλεσε η κρίση του ’30, όμως ο λόγος που οδήγησε τον απαίδευτο και δημαγωγό πολιτικό στην εξουσία ήταν το γεγονός ότι η πλειοψηφία των Γερμανών ενστερνίστηκε τις ανορθολογικές θεωρίες του. Η προπαγάνδα που στηριζόταν σε αβάσιμες δοξασίες –κυριαρχία της άριας φυλής, εβραϊκή παγκόσμια συνωμοσία, ζωτικός χώρος, ακραίος εθνικισμός –έγινε αποδεκτή από τις μάζες που για χρόνια είχαν ενσωματώσει αυτές τις δοξασίες.

Την περίοδο των «αγανακτισμένων», που έφερε στην εξουσία τους ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ, πολλοί συνάνθρωποί μας, και ο ίδιος ο Πρωθυπουργός, είχαν πιστέψει ότι μπορούν να επιβάλουν τα συνθήματα της εποχής στους δανειστές. Προφανώς έχουμε να κάνουμε με την «πεποίθηση της γνώσης» του τότε υπουργού Οικονομικών. Μια «γνώση» που ήταν αντίστοιχη της γνώσης των φοιτητών που συμμετείχαν στο πείραμα της τουαλέτας. Ευτυχώς, έστω με τεράστιο κόστος, ξεφύγαμε(;) από την κυριαρχία του λαϊκισμού.

Η επικράτηση του Τραμπ, του Brexit, των καταλανών αποσχιστών μπορεί επίσης να εξηγηθεί με την επικράτηση του ανορθολογισμού.

Βέβαια μπορεί κανείς να διερωτηθεί: «Και πώς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι ο ορθολογισμός μάς προφυλάσσει;». Την απάντηση την έδωσε φίλος που ασχολείται χρόνια με το ζήτημα: «Εκ του αποτελέσματος» είπε. «Η διαφορά είναι ότι η επικράτηση του ανορθολογισμού στην προσωπική μας ζωή ή στην κοινωνία οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην καταστροφή».

Κλείνοντας θα ήθελα να αναφερθώ σε ρήση του Κομφούκιου, που επιτείνει την απαισιοδοξία μου σε σχέση με τις δυνατότητες επανασύνδεσης με τον πρόγονό μας τον Αριστοτέλη. Ελεγε: «Αν θες να προγραμματίσεις για ένα έτος, σπείρε ρύζι. Αν για δέκα χρόνια, φύτεψε δέντρα. Αν για εκατό, μόρφωσε τα παιδιά».

Ακούει κανείς;

Ο κ. Αντώνης Τριφύλλης είναι πρώην στέλεχος της ΕΕ και μέλος του Εποπτικού Συμβουλίου της διαΝΕΟσις.